کلیساهای شهر تبریز

کلیسای مریم مقدس، قدیمی‌ترین

شهر تبریز در مجموع، ۷ کلیسا را در خود جای داده‌است. کلیسای مریم مقدس قدیمی‌ترین کلیسای این شهر است که به سدهٔ یازدهم هجری قمری (دورهٔ صفویان) مربوط است.^[۱]

از مجموع کلیساهای تبریز، ۵ مورد از آن‌ها که بنای اولیهٔ آن‌ها متعلق به دورهٔ قاجار و پیش از آن هستند، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند؛ اما ۲ مورد جدیدتر که مربوط به دورهٔ پهلوی هستند، هنوز در این فهرست ثبت نشده‌اند.^[۱]

۳ مورد از کلیساهای شهر تبریز در منطقهٔ ۸، ۲ مورد در منطقهٔ ۴ و ۲ مورد هم در منطقهٔ ۳ این شهر جای گرفته‌اند؛ به‌طور کلی، به جز کلیسای شوغاگات مقدس که در محوطهٔ گورستان ارامنهٔ تبریز و کلیسای مریم ننه که در محوطهٔ گورستان مریم ننه (گورستان قدیم ارامنهٔ تبریز) واقع شده‌اند، بقیهٔ کلیساهای شهر تبریز در محدودهٔ مرکزی این شهر قرار گرفته‌اند.^[۲]

خلیفه‌گری ارامنهٔ آذربایجان مسئولیت اداره و نظارت بر همهٔ کلیساهای واقع در منطقهٔ آذربایجان ایران را فارغ از اینکه متعلق به ارامنه یا دیگر مذاهب مسیحیت باشند، برعهده دارد.^[۳]

در زیر، فهرست کلیساهای ۷ گانهٔ شهر تبریز و اطلاعات مربوط به آن‌ها ذکر شده‌است:

نام کلیسا	منطقهٔ شهرداری[۲]	دورهٔ تاریخی[۱]	متعلق به	تاریخ ثبت ملی[۱] شمارهٔ ثبت ملی[۱]	نشانی[۱]	تصویر
کلیسای آدونتیست	منطقهٔ ۴	پهلوی	ارامنهٔ ادونتیست	ثبت نشده	ضلع غربی خیابان شریعتی جنوبی
کلیسای انجیلی (پروتستان‌ها)	منطقهٔ ۸	قاجاریان، پهلوی	آشوریان و پروتستان‌ها	۱۳۹۸٫۰۵٫۰۷ ۳۲۵۸۹[۴]	ضلع جنوبی خیابان والمان
کلیسای سرکیس مقدس	منطقهٔ ۴	قاجار	ارامنه	۱۳۸۴٫۰۴٫۰۵ ۱۱۹۸۳	محلهٔ بارون آواک، داخل محوطهٔ دبیرستان ملی ارامنهٔ میکائیل ساهاکیان
کلیسای شوغاگات مقدس	منطقهٔ ۳	پهلوی	ارامنه	ثبت نشده	ضلع شرقی خیابان مشروطه، داخل محوطهٔ گورستان ارامنه تبریز
کلیسای کاتولیک‌ها (عذرای توانا)	منطقهٔ ۸	قاجار	کاتولیک‌ها	۱۳۷۸٫۰۹٫۰۱ ۲۵۱۳	خیابان شریعتی شمالی، کوچهٔ میارمیار
کلیسای مریم مقدس	منطقهٔ ۸	صفویان	ارامنه	۱۳۸۱٫۰۷٫۰۷ ۶۱۷۶	ضلع جنوب غربی میدان نماز
کلیسای مریم ننه	منطقهٔ ۳	قاجار	ارامنه	۱۳۸۴٫۱۲٫۱۶ ۱۴۸۰۴	خیابان مارالان شمالی، ضلع جنوبی خیابان مریم ننه

• خاماچی، بهروز (۱۳۸۹)، شهر من تبریز، تبریز: انتشارات ندای شمس، شابک ۹۷۸-۹۶۴-۲۶۸۸-۰۳-۶
• دانشنامهٔ رشد بایگانی‌شده در ۲۰۱۹-۱۰-۰۶ توسط Wayback Machine

ن ب و بناهای تاریخی تبریز
آرامگاه‌ها	آرامگاه امیران چوپانی و سلاطین جلایری (دمشقیه) • آرامگاه امیران روادی، سلاطین سلجوقی و آق‌قویونلو (چهارمنار) • آرامگاه امیران قره‌قویونلو (پارک قله) • آرامگاه پیرحسن (اصلی و کرم) • آرامگاه پیر خاموش • آرامگاه علیشاه جیلانی (ارگ علیشاه) • آرامگاه جهانشاه قره‌قویونلو (مسجد کبود) • آرامگاه حمال • آرامگاه خواجه علی سیاهپوش • آرامگاه دو کمال (باغ کمال) • آرامگاه سلاطین ایلخانی (گنبد غازانیه) • آرامگاه شاه حسین ولی • آرامگاه غیاث‌الدین محمد (غیاث) • آرامگاه هفت‌تنان (مسجد حاج غفار) • گورستان چرنداب (مقبرةالوزرا) • گورستان سرخاب (مقبرةالشعرا) • گورستان گجیل (مقبرةالعرفا و آرامگاه انگجی) • گورستان مسجد کبود (موزه عصر آهن)
آموزشگاه‌ها	دارالفنون تبریز • دانشسرای تبریز (دانشگاه آذربایجان) • دبیرستان پروین (مدرسه مموریال) • دبیرستان فردوسی • ربع رشیدی • مدرسه انوشیروان • مدرسه اکبریه • مدرسه تومانیان • مدرسه حاج صفرعلی • مدرسه رشدیه • مدرسه سمیه (کنسولگری سابق آلمان در تبریز) • هنرستان وحدت
اداره‌ها	ایستگاه راه‌آهن تبریز • بنیاد فرهنگ، هنر و ادب آذربایجان (خانه پروین اعتصامی) • ساختمان اداره گمرک تبریز • ساختمان بانک ملی • ساختمان خلیفه‌گری (خلیفه‌گری ارامنه آذربایجان) • ساختمان دفتر ثبت اسناد • کاخ استانداری آذربایجان شرقی (عالی‌قاپو) • کاخ شهرداری تبریز • کنسولگری سابق آلمان در تبریز
اقامتگاه‌ها	گراندهتل تبریز • مسافرخانه خورشید • مسافرخانه گیلان نو • مسافرخانه مشهد • مهمانپذیر دلگشای سلماس • مهمانپذیر رامسر • مهمانپذیر ژاله • هتل برق • هتل پارس • هتل پارس نو • هتل جهان‌نما • هتل کوثر • هتل هما
امامزاده‌ها	امامزاده حلیمه خاتون (مسجد خانم امامزاده چرنداب) • امامزاده دال ذال (ابراهیم و حذیفه) • امامزاده سید ابراهیم • امامزاده سید جمال (مسجد امامزاده راسته‌کوچه) • امامزاده سید حمزه (سرخاب) • امامزاده سید عبدالله (مسجد امام زین‌العابدین سیلاب) • امامزاده علی بن مجاهد (چهارمنار) • امامزاده عون بن علی (و زید بن علی)
بازارها	بازار تبریز (و تیمچه امیر، تیمچه حاج صفرعلی، تیمچه حاج محمدقلی، تیمچه مظفریه) • بازارچه سرخاب • بازارچه کره‌نی‌خانه • پاساژ جنب درب باغمیشه (کوچه حرمخانه)
باغ‌ها	ائل‌گلی • باغ فتح‌آباد • باغ کمال • باغ گلستان • باغ گنبدی • باغ و عمارت امیر (امیرکبیر) • باغ‌شمال • بوستان خاقانی (محوطه جوار مسجد کبود) • بوستان مفاخر تبریز (و آرامگاه باقرخان) • کوشک قائم‌مقام
برج‌ها	برج آتش‌نشان • برج خلعت‌پوشان
پل‌ها	پل آجی‌چای • پل بیلانکوه • پل حاجی عظیم • پل سنگی • پل عابر پیاده قاری • پل قاری • پل منجم‌باشی • پل منصور
جداره‌ها	جداره ارجمندی • جداره اهرابی • جداره پزشکیان • جداره ساختمان پیررضایی • جداره ساختمان جمشیدی • جداره ساختمان حمید اردبیلی • جداره ساختمان دکتر هوشیار • جداره ساختمان رمضانی • جداره ساختمان زفیری • جداره ساختمان علیوند و بلوریان • جداره ساختمان عهدنو • جداره ساختمان فهیمی • جداره ساختمان کرباسچی • جداره ساختمان نصیرزاده و امیرفاطمی • جداره علمداری • جداره فرشی علیپور • جداره کریمی • جداره کلافی • جداره مسافرخانه ایران • جداره مسافرخانه خیام • جداره مغازه‌های سنگی • جداره نوروزی • سردر باباخان • سردر و جداره ساختمان اکرامی • نمای خیابان امام (شماره‌های ۱، ۲، ۳، ۴، ۵، ۶، ۸، ۹) • نمای دفترخانه شماره ۳۹
حمام‌ها	حمام بهار • حمام چرنداب • حمام حاج علی بابا • حمام سرهنگ • حمام سید گلابی • حمام شالچیلر • حمام شاهزاده • حمام شنب غازان • حمام شهریار • حمام مهدی‌خانی • حمام میرزا مهدی • حمام نخست • حمام نظافت • حمام نوبر
خانه‌ها	خانه اردوبادی • خانه ارفع‌الملک (و سردر و بدنه ضلع غربی خانه ارفع) • خانه استاد شهریار • خانه امیر • خانه امیرپرویز • خانه امیرفاطمی • خانه امیرنظام • خانه انصارین • خانه بلورچیان • خانه بنکداریان • خانه بهنام • خانه پاشایی • خانه پروین اعتصامی • خانه ثقةالاسلام • خانه حاج شیخ • خانه حداد • خانه حریری • خانه حسین‌زاده • خانه حمیدزاده رضوی • خانه حیدرزاده • خانه دکتر صحتی • خانه رحیمی • خانه رستگار • خانه رنگرز • خانه زمانی • خانه ساعتی • خانه ساوجبلاغی • خانه ستارخان • خانه سرخه‌ای • خانه سرکاراتی • خانه سلطان‌القرایی • خانه سلماسی • خانه سیلابی • خانه شربت‌اوغلی • خانه شربت‌زاده • خانه شهید فاخر • خانه شهیدنژادی • خانه شیخ محمد خیابانی • خانه صدقیانی • خانه صلح‌جو • خانه علوی • خانه علی مسیو • خانه عهدی • خانه فتحی • خانه فتح‌اله‌اف • خانه قالیچی • خانه قدکی • خانه کاوه • خانه کلکته‌چی • خانه کمپانی • خانه کوچه‌مشکیان • خانه گاسپاریان • خانه گنجعلی‌زاده • خانه گنجه‌ای‌زاده • خانه لاله‌ای • خانه مجتهدی • خانه مشروطه • خانه معبودی • خانه میرزا محمد ثقةالاسلام • خانه نعمت‌زاده • خانه میرزایی • خانه ناصح‌زاده • خانه نفیسی • خانه نقشینه • خانه نیشابوری • خانه نیکدل • خانه و باغ کلانتری • خانه واعظ • خانه هنر تبریز (ساختمان سابق کتابخانه مرکزی تبریز) • خانه هنرمندان تبریز (ختایی) • خانه هنگامی
دروازه‌ها	درب استانبول • درب باغمیشه • درب خیابان • درب سرخاب • درب شتربان • درب گجیل • درب میارمیار • درب نوبر
ساختمان‌ها	ساختمان اتحاد • ساختمان اعدادی • ساختمان انجمن خیریه ارامنه • ساختمان تاجر اردبیلی • ساختمان تامارا • ساختمان تجارتخانه نصیرزاده • ساختمان حیدرزاده • ساختمان دکتر شعاران • ساختمان سعادت • ساختمان علیوندی • ساختمان کتانچی • ساختمان کرباسی و صفرزاده • ساختمان لطفی • ساختمان مصباح و اخوان • ساختمان ناظم ذاکری • ساختمان نژادپرتوی
سینماها	سینما انقلاب (هتل کوثر) • سینما سعدی (۲۲ بهمن)
کارخانه‌ها	کارخانه آردسازی آراکلیان • کارخانه چرم‌سازی خسروی • کارخانه حوله برق لامع • کارخانه سالامبورسازی تبریز • کارخانه کبریت‌سازی توکلی • کارگاه سفال قابچی
کتابخانه‌ها	کتابخانه تربیت • کتابخانه کلکته‌چی • ساختمان سابق کتابخانه مرکزی تبریز
کلیساها	کلیسای انجیلی (پروتستان‌ها) • کلیسای سرکیس مقدس • کلیسای شوغاگات مقدس • کلیسای کاتولیک‌ها (عذرای توانا) • کلیسای مریم مقدس • کلیسای مریم ننه • کلیسای مسیحی آدونتیست
مسجدها	ارگ علیشاه (مسجد علیشاه) • مسجد آیت‌الله خسروشاهی • مسجد استاد و شاگرد (سلیمانیه) • مسجد اصفهانیان • مسجد الله‌وردی‌خان • مسجد امامزاده • مسجد امام جمعه • مسجد اندبیلی‌ها • مسجد ایپکچیلر (آیت‌الله اهری) • مسجد بنی‌هاشم • مسجد بهار (میل‌لی) • مسجد پل سنگی • مسجد ثقةالاسلام • مسجد جامع تبریز • مسجد چوپور عابدین • مسجد حاج آقابابا • مسجد حاج جعفردایی • مسجد حاج خلیل • مسجد حاج سید محمد مولانا • مسجد حاج صفرعلی • مسجد حاج علی‌النقی • مسجد حاج غفار • مسجد حاج غنی • مسجد حجت‌الاسلام • مسجد حسن پادشاه (اوزون حسن) • مسجد حضرت فاطمه • مسجد خلخالی • مسجد خونی • مسجد دال ذال • مسجد زاویه • مسجد زنجیرلی • مسجد سفید • مسجد سیدالمحققین • مسجد سید علی‌آقا • مسجد شهدا • مسجد شهید صدوقی (قله) • مسجد شهیدی • مسجد صاحب‌الامر (شاه تهماسب) • مسجد قراملک • مسجد قره‌باغی • مسجد قزلی (خزینه) • مسجد قزوینی‌ها • مسجد کبود (جهانشاه) • مسجد کریم خان • مسجد کلکته‌چی • مسجد کوچک • مسجد مجتهد (۶۳ ستون) • مسجد مصطفوی • مسجد مفیدآقا • مسجد مقبره • مسجد ملاکربلاییعلی • مسجد میدان مقصودیه • مسجد میرزا تقی • مسجد میرزا رستم • مسجد میرزا صادق (دینوری) • مسجد میرمحمدآقا
موزه‌ها	خانه موزه تمبر ایران (خانه مجتهدی) • موزه آذربایجان • موزه ادبی استاد شهریار (خانه استاد شهریار) • موزه ارامنه تبریز (کلیسای مریم مقدس) • موزه استاد بهتونی (مقبرةالشعرا) • موزه سفال (خانه علوی) • موزه سنجش (خانه سلماسی) • موزه شهرداری تبریز (کاخ شهرداری تبریز) • موزه صدا (خانه امیرپرویز) • موزه عصر آهن (گورستان مسجد کبود) • موزه قاجار (خانه امیرنظام) • موزه قرآن و کتابت (مسجد صاحب‌الامر) • موزه کارتون تبریز (مقبرةالشعرا) • موزه محرم (خانه دکتر صحتی) • موزه مطبوعات آذربایجان (خانه صلح‌جو) • نگارخانه حیدربابا (مقبرةالشعرا)
میدان‌ها	میدان ساعت • میدان صاحب‌آباد
یخچال‌ها	یخچال بیلانکوه • یخچال صادقیه • یخچال قائم‌مقام • یخچال لله‌بیگ
دیگر بناها	غسالخانه عموزین‌الدین • سقاخانه اهراب • کاروانسرای داش‌آتان • محوطه جلوی مسجد قزلی (خیابان تربیت)
رده

ن ب و کلیساهای ارمنی در ایران
اصفهان	کلیسای استفانوس مقدس کلیسای بیت‌اللحم کلیسای حضرت لوقا کلیسای سرکیس مقدس کلیسای کاتارینه کلیسای کاتولیک‌ها کلیسای گئورگ مقدس کلیسای گریگور لوساووریچ مقدس کلیسای مریم و هاکوپ کلیسای میناس کلیسای نرسس مقدس کلیسای نیکوغایوس کلیسای وانک (آمنا پرکیچ) کلیسای یوحنا
تبریز	کلیسای آدونتیست کلیسای انجیلی (پروتستان‌ها) کلیسای سرکیس مقدس کلیسای شوغاگات مقدس (گورستان ارامنه تبریز) کلیسای کاتولیک‌ها (عذرای توانا) کلیسای مریم مقدس کلیسای مریم ننه (گورستان مریم ننه)
تهران	کلیسای پولس کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس کلیسای تارگمانچاتس مقدس کلیسای سرکیس مقدس کلیسای سورپ گئورگ کلیسای کوچک استپانوس مقدس (گورستان ارامنه تهران) کلیسای کوچک صلیب مقدس کلیسای کوچک مریم مقدس (گورستان ارامنه تهران) کلیسای گریگور لوساووریچ مقدس کلیسای مریم مقدس کلیسای میناس مقدس کلیسای وارتان مقدس مدرسه و کلیسای ژاندارک
استان‌های آذربایجان شرقی و غربی	کلیسای تادئوس مقدس (قره‌کلیسا) (چالدران) کلیسای استپانوس مقدس (جلفا) کلیسای زور زور (کلیسای مریم مقدس) (ماکو) کلیسای چوپان (جلفا) کلیسای مریم مقدس (جلفا) کلیسای هریپسیمه مقدس (شبستر) کلیسای گئورگ مقدس (سلماس) کلیسای هوهانس مقدس (مراغه) کلیسای مریم مقدس (اردبیل) کلیسای هوهانس مقدس (شبستر)
سایر نقاط ایران	کلیسای قلب مقدس مسیح (کرمانشاه) کلیسای هریپسیمه مقدس (قزوین) کلیسای گاراپت مقدس (آبادان) کلیسای گئورگ مقدس (بوشهر) کلیسای مریم مقدس (بندر انزلی) کلیسای مریم مقدس (شیراز) کلیسای حضرت مریم (همدان) کلیسای مسروپ مقدس (اراک) کلیسای مسروپ مقدس (اهواز) کلیسای مسروپ مقدس (مشهد) کلیسای مسروپ مقدس (رشت)