Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Ciechanowiec (ujednoznacznienie).

Ciechanowiec

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Plac 3 Maja
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	podlaskie
Powiat	wysokomazowiecki
Gmina	Ciechanowiec
Data założenia	XIII wiek
Prawa miejskie	1413
Burmistrz	Eugeniusz Święcki (2018)
Powierzchnia	19,53 km²
Populacja (31.12.2023) • liczba ludności • gęstość	4372[1] 224 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 86
Kod pocztowy	18-230
Tablice rejestracyjne	BWM
Położenie na mapie gminy Ciechanowiec Ciechanowiec
Położenie na mapie Polski Ciechanowiec
Położenie na mapie województwa podlaskiego Ciechanowiec
Położenie na mapie powiatu wysokomazowieckiego Ciechanowiec
52°41′10″N 22°29′30″E/52,686111 22,491667
TERC (TERYT)	2013024
SIMC	0957324
Urząd miejski ul. Mickiewicza 1 18-230 Ciechanowiec
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Ciechanowiec – miasto w Polsce na Wysoczyźnie Drohiczyńskiej, w województwie podlaskim, w powiecie wysokomazowieckim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Ciechanowiec.

Miasto prywatne posiadało prawo magdeburskie przed 1429 rokiem, położone było w ziemi drohickiej województwa podlaskiego^[2]. Część polska Ciechanowca była miastem prywatnym Królestwa Kongresowego, położonym w 1827 roku w powiecie tykocińskim, obwodzie łomżyńskim województwa augustowskiego^[3]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa łomżyńskiego.

Według danych z 1 stycznia 2018 Ciechanowiec liczył 4655 mieszkańców^[4].

Ciechanowiec leży w odległości 130 km od Warszawy, na trasie turystycznej do Białowieży, w Obszarze Chronionego Krajobrazu Doliny Bugu i Nurca, na skrzyżowaniu dróg z Ostrowi Mazowieckiej do Bielska Podlaskiego i z Siemiatycz do Zambrowa.

Przez Ciechanowiec przebiegają trzy drogi wojewódzkie 690, 681 i 694.

Jest jednym z najstarszych miast Podlasia, leży nad Nurcem, prawym dopływem Bugu. Na lewym, wschodnim brzegu rzeki znajduje się starsza część Ciechanowca z dawnym rynkiem, kościołem, cerkwią, dawną synagogą i najważniejszymi urzędami, na prawym zaś znajduje się Muzeum Rolnictwa.

Ciechanowiec miejskie prawa magdeburskie otrzymał w 1429 roku od litewskiego księcia Witolda Kiejstutowicza lub mazowieckiego księcia Janusza I Starszego^[5]. W roku 1446 istniała w Ciechanowcu parafia rzymskokatolicka. W najstarszych dokumentach nazwę miasta zapisywano jako Czyechonowecz (w 1500 r.), a także Techonowcy (1535-1536)^[5]. Najstarsze zachowane dokumenty miejskie pochodzą z XVI wieku.

W XVI wieku miasto należało do rodu Kiszków. W połowie XVI wieku kasztelan trocki Piotr Kiszka zbudował zamek na prawym brzegu Nurca, na północny wschód od miasta^[6]. W latach 1617–1642 Mikołaj Kiszka wzmocnił zamek otaczając go czworobocznymi fortyfikacjami ziemnymi^[6]. W 1649 r. wojewoda połocki Janusz Kiszka (1586-1654), sprzedał Stary Ciechanowiec Konstantemu Eustachemu Zalewskiemu. Kolejnym właścicielem był podkomorzy drohicki Jerzy Monwid Irzykowicz (zm. 1659)^[7]. Około 1656-1657 roku miasto i zamek zostały zniszczone podczas Potopu szwedzkiego. Kolejną właścicielką była Eleonora z Irzykowiczów Bremerowa, która wyszła za pułkownika Idziego Bremera de Britmar (zm. 1662)^[7], a następnie wyszła za pisarza nurskiego Nikodema Jabłonowskiego^[8]. Kolejną właścicielką była córka Idziego i Eleonory, Marianna Bremerowa, która wyszła za chorążego nurskiego Jerzego Hieronima Ossolińskiego^[7]. Przypuszczalnie kolejne zniszczenia miastu przyniosła III wojna północna tocząca się na ziemiach polskich w latach 1700–1706.

W 1703 r. Ciechanowiec kupił chorąży drohicki Franciszek Maksymilian Ossoliński z Rudki (1676-1756). Po nim miasto odziedziczył jego syn Tomasz Konstanty Ossoliński (1716-1782). W latach 1736–1739 powstał murowany kościół Trójcy Przenajświętszej i barokowy szpital i klasztor sióstr miłosierdzia, wedle projektu warmińskiego architekta Jana Adriana Kluka. Jego syn, ks. Jan Krzysztof Kluk (1739–1796), miejscowy proboszcz, poświęcił się przyrodoznawstwu, stając się jednym z najważniejszych polskich przyrodników doby Oświecenia. W okresie rozbiorów Ciechanowiec początkowo (1795–1807) przypadł Prusom, a po kongresie wiedeńskim – Rosji. Wówczas miasto zostało podzielone na dwie części. Prawobrzeżna część (zwana Nowym Miastem lub „polską stroną”), znalazła się w granicach Królestwa Polskiego, zaś lewobrzeżne Stare Miasto („ruska strona”) – w Rosji. Stare Miasto w latach 1829–1888 było własnością Stefana Ciecierskiego, który w 1850 roku ufundował w mieście pomnik botanika księdza Krzysztofa Kluka^[9]. W 1842 roku władze rosyjskie zamknęły szpital i klasztor Sióstr Miłosierdzia^[9]. W czasie Powstania styczniowego dawny szpital zajął w 1863 roku batalion rosyjski pod dowództwem majora Korfa, który prowadził pacyfikacje okolic Ciechanowca dopuszczając się licznych okrucieństw^[9]. W wyniku powstania prawobrzeżny Nowy Ciechanowiec stracił prawa miejskie w 1870 r. Pod koniec XIX w. rozwinął się w mieście przemysł włókienniczy. Ciechanowiec słynął także z targów konnych. Miasto poniosło znaczne zniszczenia w 1915 roku w czasie I wojny światowej, gdy m.in. spalono zamek^[6]. Kolejne zniszczenia nastąpiły w czasie wojny polsko-bolszewickiej, które były powoli naprawiane w okresie międzywojennym. Wówczas to miasto znane było z dużej liczby warsztatów, głównie żydowskich. Liczba Żydów wzrosła w tym czasie do ok. 55% mieszkańców miasta.

W roku 1921 w Ciechanowcu (miasto), który znajdował się w pow. Bielsk naliczono 344 budynki z przeznaczeniem mieszkalnym i 17 inne zamieszkałe (w tym 1 budynek niezn.) oraz 3291 mieszkańców (1525 mężczyzn i 1766 kobiet). Narodowość polską zgłosiło 1653, żydowską 1603, białoruską 11, niemiecką 21 i rosyjską 3.

W Ciechanowcu (osada miejska), który był w pow. Wysokie Mazowieckie, gm. Klukowo znajdowały się 193 budynki z przeznaczeniem mieszkalnym i 18 inne zamieszkałe oraz 1658 mieszkańców (776 mężczyzn i 882 kobiet). Narodowość polską podały 736 osoby, żydowską 919 oraz 1 niemiecką, 2 inną^[10].

W 1938 do lewobrzeżnego Ciechanowca (położonego wówczas w powiecie bielskim) przyłączono prawobrzeżną część miasta (o statusie osady), położoną dotychczas w powiecie wysokomazowieckim (w gminie Klukowo)^[11][12].

Podczas II wojny światowej miasto niszczyli – w myśl Paktu Ribbentrop-Mołotow najpierw żołnierze Armii Czerwonej, a od czerwca 1941 – wojska niemieckie.

W listopadzie 1941 Niemcy utworzyli w Ciechanowcu getto dla ludności żydowskiej^[13]. Składało się ono z dwóch części położonych po obu stronach rzeki Nurzec (w rejonie ulic: Drohickiej, Wspólnej i Kościuszki oraz Łomżyńskiej i Kuczyńskiej)^[13]. Ogółem przez getto przeszło ok. 4 tys. osób^[13]. W czasie jego istnienia Niemcy zamordowali ok. 80 żydowskich mężczyzn w Pobikrach, kilkadziesiąt na uroczysku Ciarki, 20 osób w Kuczynie i tyle samo na podwórzu posterunku żandarmerii w Ciechanowcu^[13]. 15 października 1942 większość mieszkańców getta wywieziono do obozu zagłady w Treblince, ok. 700 osób rozstrzelano na miejscu, a 60 udało się zbiec^[13]. Getto zostało zlikwidowane 2 listopada 1942^[13].

Po wojnie odbudowa trwała długo – miasto nie odzyskało już dawnego znaczenia oraz liczby ludności. Pozostało także na uboczu głównych szlaków komunikacyjnych.

• Pałac w Ciechanowcu – w odrestaurowanym obiekcie znajduje się Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka, wraz z bogatym skansenem, wystawą maszyn rolniczych, ogrodem botanicznym roślin leczniczych, pierwszym w Polsce muzeum pisanki oraz jedynym w Polsce i największym w Europie Muzeum Weterynarii.
• Skansen Mazowiecko-Podlaski – na terenie skansenu znajdują się m.in. reprezentatywne dla regionu zagrody wiejskie, dworek z XIX wieku, spichlerze, młyn, a w lecie organizowane są plenery artystyczne, latem zaś także koncerty.
• Kościół pw. Trójcy Przenajświętszej w stylu barokowym, wzniesionym w latach 1731–1737 z fundacji Franciszka Maksymiliana Ossolińskiego. Można w nim obejrzeć epitafium nagrobne (1848) z marmurowym popiersiem ks. Krzysztofa Kluka.
• Zespół klasztorno-szpitalny z XVIII w. oraz wykonana w stylu neogotyckim XIX-wieczna statua św. Floriana, patrona straży ogniowej.
• Ruiny starej synagogi i mykwy.
• Cerkiew prawosławna Wniebowstąpienia Pańskiego. Wzniesiona w 1864 na miejscu drewnianej świątyni pounickiej. W czasie II wojny światowej była miejscem egzekucji ludności cywilnej dokonanej przez hitlerowców, co upamiętnia obelisk ustawiony na placu cerkiewnym. Świątynia jest siedzibą miejscowej parafii.
• układ przestrzenny średniowiecznego miasta w kształcie wrzeciona, rozciągniętego równolegle do rzeki Nurzec.
• zespół cmentarzy przy ul. Sienkiewicza:
  • cmentarz rzym.-kat, 1 poł. XIX w.
    • ogrodzenie z bramą, 1842
    • kaplica grobowa rodziny Szczuków, 1859
  • cmentarz ewangelicki, nieczynny, 1 poł. XIX w.
  • cmentarz prawosławny, poł. XIX w.
  • pomnik z terenem d. cmentarza żydowskiego,
  • cmentarz wojenny z okresu I wojny światowej (żołnierzy Wojska Polskiego)^[14].
• Zamczysko w Ciechanowcu – ślady wałów na planie czworoboku w rejonie ulicy Parkowej. Zamek rycerski nad Nurcem został zbudowany w 1 połowie XVI wieku przez wojewodę połockiego Piotra Kiszkę, którego ród wywodził się z Ciechanowca. Na zamku ciechanowieckim trzykrotnie gościł (w latach: 1576, 1581 i 1582) król Stefan Batory, podróżujący z Korony na Litwę. W latach 1617–1642 zamek został otoczony obwarowaniami ziemnymi zbudowanymi na polecenie Mikołaja Kiszki. Fortyfikacja miała kształt czworokąta, który tworzyły wały o długości 130 × 150 m (nie licząc szerokości otaczających je fos). W obrębie wałów znajdowała się zabudowa mieszkalna o nieznanym jak dotąd kształcie przestrzennym. W 1649 r. wojewoda połocki Janusz Kiszka (1586-1654), sprzedał Stary Ciechanowiec Konstantemu Eustachemu Zalewskiemu. Kolejnym właścicielem był podkomorzy drohicki Jerzy Monwid Irzykowicz (zm. 1659) i w tym czasie zamek został zniszczony w trakcie Potopu szwedzkiego około 1656-1657 r. i nie został odbudowany. Córka Jerzego Montwida Irzykowicza, Eleonora z Irzykowiczów Bremerowa wraz z mężem komendantem Grodna i oberszterem piechoty Idzim Bremerem de Britmar (zm. 1662) poleciła zbudować na zamku dwór modrzewiowy, w którym mieszkała później z kolejnym mężem pisarzem nurskim Nikodemem Jabłonowskim. Córka Idziego i Eleonory, Marianna Bremerowa (zm. 1688) wyszła za chorążego nurskiego Jerzego Hieronima Ossolińskiego. Przypuszczalnie kolejne zniszczenia przyniosła III wojna północna tocząca się na ziemiach polskich w latach 1702–1706. W 1703 r. Ciechanowiec kupił chorąży drohicki Franciszek Maksymilian Ossoliński z Rudki (1676-1756). Po nim zamek odziedziczył jego syn Tomasz Konstanty Ossoliński (1716-1782). W XVIII wieku ród Ossolińskich częściowo odbudował obiekt, jednak siedziba mieszkalna miała już jedynie formę modrzewiowego dworu z istniejącą w XVIII wieku murowaną wieżą zegarową, która swój znany nam z fotografii kostium zewnętrzny nawiązujący do stylu neogotyckiego otrzymała przypuszczalnie w 2 połowie XIX wieku. W latach 1829–1888 właścicielem Ciechanowca był Stefan Ciecierski, jednak przypuszczalnie nie dokonywał w obiekcie większych inwestycji rezydując najczęściej w drewnianym dworze w Pobikrach. Drewniane części dworu zwanego przez ludność „Zameczkiem” od 1908 roku mieściły szkołę 4-klasową. Podczas I wojny światowej w sierpniu 1915 roku drewniane zabudowania dworu spłonęły podpalone przez uciekające wojska rosyjskie. Wieża zegarowa runęła w kwietniu 1921 roku i jej pozostałości rozebrano^[15][16]. W okresie II wojny światowej okupanci hitlerowscy na terenie dawnego zamku urządzili strzelnicę ćwiczebną. Pod wałem biegnącym wzdłuż południowego odcinka fosy odsłonięte zostały mury ceglane datowane wstępnie na XVIII i XIX w^[17].

Jednym z walorów turystycznych Ciechanowca i jego okolic jest przepływająca przez miasto rzeka Nurzec, której dolny, ok. 8-kilometrowy odcinek znajduje się w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Bugu i Nurca. Meandry i zakola wijące się wśród pól i lasów stanowią ostoję dla wielu gatunków zwierząt żyjących nad wodą, np. bobrów, wydr oraz różnych gatunków ptaków. Nurzec oraz zalew na Nurcu z ośrodkiem sportowo-rekreacyjnym i plażą stanowi zaś atrakcję m.in. dla miłośników spływów kajakowych.

Okolice Ciechanowca to tereny rolnicze z piaszczystą glebą niskiej jakości, lasy iglaste i mieszane oraz wioski – po części rekreacyjno-letniskowe, zwłaszcza nad Nurcem i Bugiem. Perspektywy rozwoju Ciechanowca wiążą się z gospodarką spożywczą i przetwórstwem, a także z agroturystyką.

Według Powszechnego Spisu Ludności z 1921 roku miasto zamieszkiwało 3291 osób, wśród których 1568 było wyznania rzymskokatolickiego, 39 prawosławnego, 34 ewangelickiego a 1649 mojżeszowego, a jeden mieszkaniec nie określił wyznania. Jednocześnie 1653 mieszkańców zadeklarowało polską przynależność narodową, 11 białoruską, 21 niemiecką, 1603 żydowską a 3 rosyjską. Było tu 361 budynków mieszkalnych^[18].

• Wykres liczby ludności miasta Ciechanowca od 1580:

Źródła: Plan Odnowy Miejscowości Ciechanowiec. Uchwała Rady Miejskiej w Ciechanowcu Nr 110/XVII/08 z dnia 29 maja 2008^[19], Historia Ciechanowca do roku 1947^[20], Żydzi w Ciechanowcu w XVIII–XIX wieku. Część 1^{[21][22][23][24]}

• Piramida wieku mieszkańców Ciechanowca w 2014 roku^[25].

Ciechanowiec leży na skrzyżowaniu trzech dróg wojewódzkich:

• droga wojewódzka nr 681 Roszki-Wodźki – Łapy – Brańsk – Ciechanowiec,
• droga wojewódzka nr 690 Czyżew-Osada – Ciechanowiec – Siemiatycze,
• droga wojewódzka nr 694 Poręba-Kocęby – Brok – Małkinia Górna – Ciechanowiec.

Miasto posiada połączenia autobusowe z Białymstokiem, Siemiatyczami, Warszawą, Gdańskiem, Bielskiem Podlaskim, Łomżą, Zambrowem, Wysokiem Mazowieckiem, Ostrowią Mazowiecką, a także ze stacjami kolejowymi Czyżew-Stacja, Małkinia i Szepietowo.

• kwiecień – Jarmark Świętego Wojciecha;
• czerwiec:
  • festyn „Wianki na Nurcu”,
  • „Zajazd Wysokomazowiecki. Szlachty historia na żywo”;
• lipiec – Podlaskie Zawody w Powożeniu Zaprzęgami Konnymi o Puchar Burmistrza Ciechanowca;
• sierpień:
  • „Podlaskie Święto Chleba”,
  • Międzynarodowy Festiwal Folkloru „Podlaskie Spotkania”;
• grudzień – Konkurs Gry na Ludowych Instrumentach Pasterskich im. Kazimierza Uszyńskiego „Ligawki”.

Ciechanowiec jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich.^[26]

• Kościół rzymskokatolicki
  • Parafia Trójcy Przenajświętszej (diecezja drohiczyńska)
  • Parafia Najświętszej Maryi Panny z Fatimy (diecezja łomżyńska)

• Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny
  • Parafia Wniebowstąpienia Pańskiego

• Świadkowie Jehowy
  • Zbór^[27]

• 
  Siedziba Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka
• 
  Pomnik – obelisk poległych żołnierzy Wojska Polskiego w 1920 roku nad Nurcem
• 
  Fragment muru arkadowego przy ul. Parkowej
• 
  Kościół pw. Najświętszej Maryi Panny z Fatimy
• 
  Nagrobki z cmentarza ewangelickiego
• 
  Kaplica cmentarna dawna kaplica grobowa Szczuków, zbudowana ok. 1842 r. z fundacji Artura Ignacego Szczuki, na cmentarzu katolickim przy ul. Sienkiewicza
• 
  Kapliczka neogotycka pw. św. Antoniego z poł. XIX w.
• 
  Cmentarz żołnierzy Wojska Polskiego z okresu I wojny światowej
• 
  Cmentarz żydowski z XIX w. odnowiony w 2008 r. w rocznicę likwidacji getta w Ciechanowcu
• 
  Zalew – wypożyczalnia sprzętu wodnego
• 
  Park przy Placu Jana Pawła II

• Najstarszy cmentarz żydowski w Ciechanowcu
• Stary cmentarz żydowski w Ciechanowcu
• Nowy cmentarz żydowski w Ciechanowcu
• Ciechanowiec (Nowe Miasto)
• Ignacy Tłoczek

• Ciechanowiec Online
• Historia Żydów w Ciechanowcu. sztetl.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)]. na portalu Wirtualny Sztetl
• Ciechanowiec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. I: Aa – Dereneczna, Warszawa 1880, s. 677 .
• Ciechanowiec, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 1: Abablewo – Januszowo, Warszawa 1900, s. 336 .