Ο Ιωάννης Αξούχ(ος) (π. 1087 - π. 1150) ήταν μέγας Δομέστικος του Ρωμαϊκού στρατού κατά τη βασιλεία του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού (1118-1143) και του γιου αυτού Μανουήλ Α΄ (1143-80). Ίσως ήταν ο πραγματικός (de facto) αρχηγός (Μεσάζων) της Πολιτικής διοίκησης στη Βυζαντινή αυτοκρατορία.

Ο Ιωάννης ήταν Τουρκικής («Περσικής» αναφέρει αναχρονιστικά ο Ιωάννης Κίνναμος) καταγωγής.^[1] Όταν ήταν παιδί, αιχμαλωτίστηκε στη Νίκαια το 1097 και δόθηκε στον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό ως δώρο. Ανατράφηκε στο Αυτοκρατορικό Παλάτιο.^[2][α] Καθώς μεγάλωνε, έγινε σταθερός ακόλουθος του διαδόχου Ιωάννη. Όταν αυτός ανήλθε στον θρόνο το 1118 ως Ιωάννης Β΄, όρισε τον Αξούχο ως μέγα Δομέστικο (αρχηγό του Στρατού) και του έδωσε τον Αυλικό τίτλο του σεβαστού.^[2] Ήταν ο μόνος στενός φίλος και έμπιστος του Αυτοκράτορα^[1] και όλα τα άλλα μέλη του Οίκου έπρεπε να τον προσκυνούν.^[3][4]

Η Άννα Κομνηνή, μεγαλύτερη αδελφή του Ιωάννη Β΄ σχεδίαζε να πάρει τον θρόνο υπέρ του συζύγου της Νικηφόρου Βρυεννίου του νεότερου. Αυτός όμως δεν συμφωνούσε και αποκάλυψε το σχέδιο στον Αυτοκράτορα. Ο Ιωάννης Β΄ κατάσχεσε την περιουσία της αδελφής του και θα την έδινε στον Αξούχο, ο οποίος σοφά αρνήθηκε, καθώς αντιλήφθηκε ότι μια τέτοια αποδοχή θα είχε ψυχράνει περαιτέρω τις σχέσεις του με τον Οίκο των Κομνηνών και ο ίδιος θα γινόταν αντιπαθής στην υψηλή αριστοκρατία. Ο Αξούχος ζήτησε επιείκεια για την Άννα και τα δύο αδέλφια συμφιλιώθηκαν ως ένα βαθμό.^[5]

Εν μέρει χάρη στις ικανότητες του Αξούχου, ο Αυτοκράτορας μπόρεσε να αντιμετωπίσει τις αρχικές δυσκολίες από τους συγγενείς του και να κυριαρχήσει στα μέλη του Οίκου του. Έτσι απερίσπαστος ασχολήθηκε το υπόλοιπο της βασιλείας του με την επιθετική εξωτερική πολιτική.^[6] Ο Αυτοκράτορας ήταν δραστήριος στρατιωτικός και εκστράτευσε στα Βαλκάνια και την Ανατολή, ως τη Συρία. Ο Αξούχος συνεργαζόταν στις προσπάθειες εκείνου. Το 1119 ο Αξούχος πολιορκούσε τη Λαοδίκεια·^[1] όταν έφθασε ο Ιωάννης Β΄ έλαβε γρήγορα τη νίκη. Η επιτυχία αυτή άνοιξε τη χερσαία οδό κατά μήκος της Μικράς Ασίας ως την Αττάλεια και την Κιλικία.

Στη μάχη του εναντίον των Πετσενέγκων στα Βαλκάνια το 1122, ο Αξούχος τραυματίστηκε στο πόδι.^[7] Έπαιξε σημαντικό ρόλο στις εκστρατείες του 1137-38 στην Κιλικία, την Αντιόχεια και τη βόρεια Συρία, κατά τη διάρκεια των οποίων τραυματίστηκε πάλι.^[7]

Το 1143 ο Ιωάννης Β΄, ενώ προετοιμαζόταν για την κατάκτηση της Αντιόχειας από τους Σταυροφόρους, είχε ένα κυνηγετικό δυστύχημα. Ο Αυτοκράτορας επέλεξε διάδοχο τον μικρότερο γιο του Μανουήλ Α΄ Κομνηνό και απεβίωσε. Τότε ο Αξούχος ήταν επιδέξιος στο να λάβει τον έλεγχο της Κωνσταντινούπολης υπέρ του Μανουήλ Α΄, αντί του μεγαλύτερου γιού Ισαακίου (ή ίσως του αδελφού Ισαακίου): άφησε τον στρατό στην Κιλικία και έδραμε στη Βασιλεύουσα πριν την άφιξη της είδησης. Εξασφάλισε τον έλεγχο των θησαυρών και των διασήμων του Αυτοκράτορα, ενώ τους δύο πρίγκιπες τους περιόρισε στη μονή Παντοκράτορος. Έτσι η διαδοχή στον Μανουήλ Α΄ δεν συνάντησε αντίσταση. Ο Αξούχος ήταν πιστός στις επιθυμίες του Ιωάννη Β΄, αν και καταγράφεται ότι προσπάθησε να τον πείσει ότι ο μεγαλύτερος γιος του ήταν πιο κατάλληλος για τη διαδοχή.^[8][9]

Είναι αξιοσημείωτο ότι μερικές πηγές δείχνουν ότι ο Αξούχος ήταν πιο συνδεδεμένος με τον Ισαάκιο και πως ο Μανουήλ Α΄, τουλάχιστον κατά τα πρώτα έτη της βασιλείας του, έβλεπε ύποπτα κάθε υπόνοια σκευωρίας του μεγαλύτερου αδελφού του με τον Αξούχο.^[10] Ο νέος Αυτοκράτορας επιβεβαίωσε τη θέση του Αξούχου ως μεγάλου δομεστίκου.^[11] Ο Αξούχος ήταν ο υπεύθυνος για την εισαγωγή όρκου πίστης του νέου Αυτοκράτορα κατά την τελετή στέψης του, πρακτική που παγιώθηκε.^[9]

Στην εκστρατεία του 1145-46, στο τραπέζι του Αυτοκράτορα έγινε έντονη συζήτηση σύγκρισης των πολεμικών αρετών του Μανουήλ Α΄ με τον πατέρα του. Ο Αξούχος εκθείασε του Ιωάννη Β΄ προς ζημία του Μανουήλ Α΄ και ο Ισαάκιος τον υποστήριξε έντονα. Τα πνεύματα οξύνθηκαν και ο Ισαάκιος επιτέθηκε στον εξάδελφό του Ανδρόνικο Κομνηνό με το ξίφος του, το κτύπημα όμως απετράπη από τον Μανουήλ Α΄ και έναν συγγενή τους. Ο Αξούχος τιμωρήθηκε για τη συμμετοχή του στο συμβάν με τη στέρηση του προνομίου του να φέρει την αυτοκρατορική σφραγίδα.^[12] Το επεισόδιο καταδεικνύει την συμμετοχή του Αξούχου στην Αυτοκρατορική οικογένεια. Έχει προταθεί ότι η κατοχή της σφραγίδας ως το 1145 σημαίνει ότι, εκτός από τα στρατιωτικά του καθήκοντα, ήταν και επικεφαλής της πολιτικής διοίκησης. Ήταν ανεπίσημη θέση, γνωστή ως του μεσάζοντος, ισοδύναμο του «πρώτος υπουργός».^[13]

Το 1148-49, ο Αξούχος διοίκησε τις δυνάμεις ενάντια στους Νορμανδούς της Σικελίας, που είχαν καταλάβει την Κέρκυρα. Οι Ρωμαίοι άρχισαν την πολιορκία της πόλης. Ο Αξούχος ήταν αρχηγός του χερσαίου στρατού, ενώ μέγας δούκας (ναύαρχος) ήταν ο Στέφανος Κοντοστέφανος. Αυτός σκοτώθηκε το 1149 και έτσι ο Αξούχος ανέλαβε τον έλεγχο όλης της επιχείρησης.^[14] Αργότερα οι στρατιώτες του, ήλθαν σε διένεξη με τους συμμάχους Βενετούς· ο Αξούχος προσπάθησε στην αρχή να μεσολαβήσει, αλλά τελικά αναγκάστηκε να στείλει τη Φρουρά του να καταστείλει την αναταραχή με τη βία.^[7] Οι πολιορκούμενοι Νορμανδοί λιμοκτόνησαν και αφού παρέδωσαν τα οχυρά τους το 1149, αποχώρησαν από τη νήσο.^[15] Πιστεύεται ότι ο Αξούχος απεβίωσε λίγο μετά την επιτυχία αυτή, το 1150 ή στις αρχές του 1151 το αργότερο.^[2][14]

Αν και ανατράφηκε στο περιβάλλον του Αλεξίου Α΄, είχε θεολογικές απορίες: ρώτησε τον θεολόγο Νικόλαο της Μεθώνης για τη φύση «της εγκατάστασης του Αγίου Πνεύματος μέσα στους Αποστόλους» και ο Μανουήλ Α΄ πίεσε τον Νικόλαο να του παράσχει αιτιολογημένη απάντηση.^[16]

Ο Ιωάννης Β΄ οδηγούσε προσωπικά όλες τις εκστρατείες του και ο Αξούχος έλαβε την προσοχή των χρονικογράφων της εποχής. Η ικανότητά του και ο χαρακτήρας του αναγνωρίστηκαν και επαινέθηκαν από όλους τους ιστορικούς. Ο Μιχαήλ Ιταλικός τον αποκαλεί «ο Πύργος της Ρωμανίας» και «το αήττητο αχυρό». Οι συγγραφείς Νικόλαος Βασιλάκης και ο Νικόλαος επίσκοπος Μεθώνης αφιέρωσαν έργα τους σε αυτόν.^[14] Ο ιστορικός Νικήτας Χωνιάτης, που γεννήθηκε λίγο μετά από την αποβίωση του Αξούχου, δίνει την ακόλουθη περιγραφή των ικανοτήτων εκείνου: «Όχι μόνο ήταν τα χέρια του επιδέξια στη μάχη, αλλά γρήγορα και ευκίνητα στην ευποιΐα. Η ευγένεια και η ελευθερία του νου του επισκίαζε την ταπεινή του καταγωγή και τον έκαναν προσφιλή σε όλους.^[17]»

Έχει προταθεί ότι οι Αξούχοι, δεδομένης της Τουρκικής τους καταγωγής, σχημάτισαν μία αντι-Δυτική μερίδα στην Αυλή. Αντίστοιχα Ρωμαίοι, όπως ένας ανιψιός του Ιωάννη Β΄, είχαν αυτομολήσει στους Σελτζούκους. Υπήρχε αλληλοδιείσδυση των ευγενών στην Κωνσταντινούπολη και στο Ικόνιο και υπήρχαν πάντα διαθέσιμα διπλωματικά κανάλια, ακόμη και σε περίπτωση πολέμου.^[18]

Είχε τα εξής τέκνα:

• Αλέξιος απεβίωσε το 1142, πρωτοστράτωρ. Νυμφεύτηκε τη Μαρία Κομνηνή, κόρη του Αλεξίου διαδόχου^[2][19]. Το 1167 κατηγορήθηκε για προδοσία και πιέστηκε να μπει σε μονή.^[2][20]
• Ευδοκία, παντρεύτηκε τον Στέφανο Κομνηνό, μικρανιψιό του Αλεξίου Α΄ Κομνηνού.^[2]

• Angold, Michael (1984). The Byzantine Empire, 1025 - 1204: a political history (2. έκδοση). London: Longman. ISBN 978-0582294684. 
• Brand, Charles M. (1989). «The Turkish Element in Byzantium, Eleventh-Twelfth Centuries» (στα αγγλικά). Dumbarton Oaks Papers (Washington, D.C.: Dumbarton Oaks, Trustees for Harvard University) 43: 1-25. doi:10.2307/1291603. https://www.jstor.org/stable/1291603. Ανακτήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 2023. 
• Magoulias, Harry J. (1984). O city of Byzantium: annals of Niketas Choniatēs. Detroit, Michigan: Wayne State University Press. ISBN 978-0-8143-1764-8. 
• Cinnamus, Ioannes (1976). Deeds of John and Manuel Comnenus. New York and Sussex: Columbia University Press. ISBN 978-0-231-04080-8. 
• Guilland, Rodolphe (1967). "Le grand domestique". Recherches sur les institutions byzantines, Tome I (στα Γαλλικά). Berlin: Akademie-Verlag. σελίδες 405–425. 
• Kazhdan, Alexander, ed. (1991). The Oxford dictionary of Byzantium. New York and Oxford: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-504652-6. CS1 maint: Extra text: authors list (link)
• Magdalino, Paul (2002) [1993]. The Empire of Manuel I Komnenos, 1143–1180 (στα Αγγλικά). Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-52653-1. 
• Treadgold, Warren Templeton (1997). A history of the Byzantine state and society. Stanford, California: Stanford University Press. ISBN 0-8047-2630-2.