Με τον όρο ιταλική λογοτεχνία χαρακτηρίζεται η λογοτεχνία που έχει γραφεί στην ιταλική γλώσσα, ανεξάρτητα από το αν γράφηκε από Ιταλούς ή άλλους ιταλόφωνους, π.χ. Ελβετούς. Ο όρος μπορεί επίσης να αναφέρεται σε λογοτεχνία που έχει γραφεί σε διαλέκτους της ιταλικής γλώσσας ομιλούμενες στην Ιταλία. Π.χ. από τα πρώιμα δείγματα ιταλικής λογοτεχνίας θεωρούνται δημοτικά λυρικά ποιήματα στην οξιτανική γλώσσα, που έφθασε στην Ιταλία στα τέλη του 12ου αιώνα. Το 1230 η σικελική σχολή υπό τον Τζάκομο ντα Λεντίνι γίνεται η πρώτη που εκφράζεται σε διάλεκτο της ιταλικής, τη σικελική. Λίγο μετά εμφανίζεται ο Δάντης Αλιγκέρι, κατά πολλούς ο σημαντικότερος Ιταλός ποιητής όλων των εποχών, με τη Θεία Κωμωδία του. Δυο γενιές αργότερα, ο Πετράρχης ερεύνησε τους κλασικούς και έγραψε λυρική ποίηση, εκφράζοντας την πρώιμη Αναγέννηση στην Ιταλία. Ο ιταλικός αναγεννησιακός ανθρωπισμός (ουμανισμός) αναπτύχθηκε κατά τον 14ο και στις αρχές του 15ου αιώνα. Οι ανθρωπιστές συγγραφείς αποζήτησαν να διαμορφώσουν λαό ικανό να μιλά και να γράφει με καθαρότητα και ευγλωττία. Οι πρώτοι από αυτούς, όπως ο Πετράρχης, ήταν σημαντικοί συλλέκτες αρχαίων χειρογράφων. Ο Λαυρέντιος των Μεδίκων θεμελίωσε την καθοριστική επιρροή της Φλωρεντίας στην Αναγέννηση. Η μεγάλη ανάπτυξη του δράματος κατά τον 15ο αιώνα υπήρξε επίσης σημαντική εξέλιξη. Το κυριότερο χαρακτηριστικό της εποχής που ακολούθησε την Αναγέννηση είναι ότι τελειοποίησε τον χαρακτήρα της ιταλικής γλώσσας. Οι Μακιαβέλλι και Γκουιτσαρντίνι ανέπτυξαν τη δοκιμιακή γραφή και την ιστοριογραφία. Ο Πιέτρο Μπέμπο υπήρξε μία μορφή με μεγάλη επιρροή στην παραπέρα ανάπτυξη της ιταλικής γλώσσας.

Κατά τα τέλη του 17ου αιώνα εμφανίζεται ένα κίνημα για την «αποκατάσταση» της λογοτεχνίας δια της μιμήσεως της απλότητας των αρχαίων ποιμενικών ειδυλλίων με σονέτα, μαδριγάλια, canzonette και έμμετρη αλλά ανομοιοκατάληκτη ποίηση. Τον ίδιο αιώνα, μερικοί ισχυροί και ανεξάρτητοι διανοητές, όπως οι Τελέσιο, Βανίνι, Μπρούνο και Καμπανέλλα έστρεψαν τον φιλοσοφικό λόγο προς νέους διαύλους και άνοιξαν τον δρόμο για τις επαναστατικές επιστημονικές θεωρίες του Γαλιλαίου, ο οποίος είναι αξιοσημείωτος και για την ποιότητα της γραφής του. Τον 18ο αιώνα η πολιτική κατάσταση στην Ιταλία άρχισε να βελτιώνεται. Ο κρητικής καταγωγής Απόστολος Ζένο και ο Πιέτρο Μεταστάσιο είναι δύο από τις αξιόλογες μορφές της εποχής αυτής. Ο Βενετός Κάρλο Γκολντόνι δημιούργησε την κωμωδία χαρακτήρων, ενώ η ηγετική μορφή για τη λογοτεχνική αναζωογόνηση του 18ου αιώνα ήταν ο Λομβαρδός Τζουζέπε Παρίνι.

Οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης του 1789 προσέδωσαν μία ιδιαίτερη κατεύθυνση στην ιταλική λογοτεχνία κατά το δεύτερο μισό του 18ου αιώνα. Η αγάπη για την ελευθερία και ο πόθος για ισότητα δημιούργησαν μία λογοτεχνία στραμμένη προς πανεθνικούς στόχους. Ο πατριωτισμός και ο κλασικισμός υπήρξαν οι δύο αρχές που ενέπνευσαν το ρεύμα που άρχισε με τον Βιττόριο Αλφιέρι, ενώ άλλοι πατριώτες ήταν ο Βιτσέντσο Μόντι και ο Ελληνοϊταλός Ούγκο Φόσκολο. Η ρομαντική σχολή θεμελιώνεται στο Μιλάνο γύρω από το έντυπο Conciliatore (ιδρ. 1818) με κυριότερο υποκινητή τον Μαντσόνι, ενώ ο μεγάλος ποιητής της περιόδου ήταν ο Τζάκομο Λεοπάρντι. Ακολούθησε το λογοτεχνικό κίνημα που προηγήθηκε και συγχρονίσθηκε με την πολιτική επανάσταση του 1848, και μπορεί να θεωρηθεί ότι αντιπροσωπεύεται από 4 συγγραφείς: τον Τζούστι, τον Γκουερράτσι, τον Τζομπέρτι και τον Τσεζάρε Μπάλμπο. Μετά το Ρισορτζιμέντο, η πολιτική λογοτεχνία υποχωρεί. Το πρώτο μέρος αυτής της περιόδου χαρακτηρίζεται από δύο αποκλίνουσες λογοτεχνικές τάσεις, αμφότερες αντιτιθέμενες στον ρομαντισμό: τη Scapigliatura και τον βερισμό. Σημαντικοί συγγραφείς των αρχών του 20ού αιώνα είναι μεταξύ άλλων οι Ίταλο Σβέβο και Λουίτζι Πιραντέλλο (κάτοχος του Βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας του 1934). Ο ιταλικός νεορεαλισμός επεκτάθηκε και πέρα από τον κινηματογράφο από τον Αλμπέρτο Μοράβια. Ο Ουμπέρτο Έκο έγινε διάσημος διεθνώς με το μεσαιωνικό αστυνομικό μυθιστόρημα Το Όνομα του Ρόδου (1980) και με τα έργα που ακολούθησαν.

• Bruni F.: Testi e documenti, UTET, Τορίνο 1984
• Ferroni, G: Storia della letteratura italiana, Mondadori, Μιλάνο 2006
• Garnett, Richard: History of Italian Literature, Λονδίνο 1898
• Giudice, A., Bruni, G.: Problemi e scrittori della letteratura italiana, Τορίνο 1973
• Whitfield, J.H.: A Short History of Italian Literature, Pelican Books, 1969