Хăвăртлăх (час-часах ${\displaystyle {\vec {v))}$ паллăпа палăртаççĕ, акăл. velocity е фр. vitesse, чăн малтан лат. vēlōcitās пулнă) — векторла физикăлла кап, материлле пăнчă пек пăхма май пур ĕскер куçнăлăхĕ, суйласа илнĕ пуçлав тытăмĕпе танлаштаруллăн, еплерех темппа улшăннине палăртать; радиус-векторăн харпăр пăнчăри вăхăт тĕлĕшпе илнĕ тăхăмĕпе танлашать^[1]. Ку сăмахпах скалярлă капа та (хăвăртлăх веторĕн модульне е пăнчăн алгебрăлла хăвăртлăхне, çак векторăн пăнчăри сĕртĕнкен йĕр çине ÿкнĕ проекцийĕскере) калаççĕ^[2].

Калăпăр, ${\displaystyle {\vec {v))}$ хăвăртлăх, ${\displaystyle \Delta {\vec {r))}$ уйрăм тĕлти куçнăлăх, ${\displaystyle {\vec {r))}$ радиус-вектор, ${\displaystyle t}$ вăхăт. Вара:

${\displaystyle {\vec {v))={\frac {\mathrm {d} {\vec {r))}{\mathrm {d} t))=\lim _{\Delta t\to 0}{\Delta {\vec {r)) \over \Delta t))$, кунта "дельта" текен паллăсене ун хыççăн тăракан кап еплерех улшăннине кăтартма усă курнă.

Енчен те радиус-вектор урлă мар, куçнăлăх векторне кура палăртас тесен, ку формула ак çапла курăнать:

${\displaystyle {\vec {v))={\frac {\mathrm {d} {\vec {s))}{\mathrm {d} t))=\lim _{\Delta t\to 0}{\Delta {\vec {s)) \over \Delta t))$, кунта ${\displaystyle {\vec {s))}$ — куçнăлăх.

Иккĕмĕш меслет ансатрах та ăнланмалларах пек. Анчах та пĕрремĕшĕ кирек мĕнле пуçлав системипе те çыхантарма май парать.

• Яковлев В. И. Предыстория аналитической механики. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 328 с. — ISBN 5-93972-063-3..
• Бурдун Г. Д., Базакуца В. А. Единицы физических величин. — Харьков: Вища школа, 1984.
• Яворский Б. М., Детлаф А. А. Справочник по физике. — М.: Наука, 1981.