Фашизм
Фаши́зм (итал. fascismo, fascio — пĕрлешӳ, пучах, çыхă, пĕрлешĕнни) — диктатор тĕслĕ тытăм формине йышăнакан питĕ сылтăмри[1] политикăри юхăмсен тата идеологисен пĕрлештернĕ ячĕ[2][3], унăн паллă характеристики çакнашкал: милитари национализмĕ (анлăн каласан)[4][5], антилиберализм[6], реваншизм тата çулпуçа этеплени, антикоммунизм, экспансионизм, суйлав демократине тата либерализм курайманни, элитăсем хуçаланни тата йăлари социаллă иерархие [7], этатизма, хăш чухне, корпоративизма, расизма тата геноцид политикине ĕненни.
Этимологи тата палăртни
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Фашизм тата расизм
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Фашизмпа расизм епле çыхланни пирки ăслăхра тĕрлĕ шухăш та пур. Пĕр майлисем каланипе, биологи расизмĕ наци режимĕн прерогативи пулнă теççĕ, анчах та фашизм теоринче наци çине, расă сине мар, таянаççĕ. Çак теорие тытакансем нацизм историри уйрăм феномен вырăнне хураççĕ, фашизмăн тĕрлĕ тĕслĕхĕн пĕри темеççĕ[8][9][10].
Урăхла, хальхи вăхăтра ытларах сарăлнă шухăшпа — ăна Роджер Гриффин тата унăн «çĕнĕ консенсус» шкулĕ аталантарнă — нацие е расăна революцилле «чĕрĕлтермелле» тата «тасатмалла» (палингенезис) идея çинче никĕсленнĕ биологи расизмĕ фашизм теорине тата уйрăммăн практикине питĕ майлă явăнса кĕрет. Çакнашкал шухăшлакансем, сăмахран, «классикăлла» итал фашизмĕн расизм характерĕ хаяртарах пулнă теççĕ, унчен ăна историографире 1980-мĕш çулсен вĕçĕчченех апла шутламан пулсан та. Çапах та, çак ăсчахсем биологирен килекен расизм фашизмăн тахçантантанпах пулса пынă тĕрлĕ тĕслĕхĕ (анлă сарăлнă пулсан та), ультранационализм пекех хакласа, расă идейине фашизм идеологин уйрăлмалла мар компоненчĕ темеççĕ[11][12].
Хальхи анăç ăслăх йăлинче «расизм» ăнлав пĕтĕмĕшле постсовет тапхăрĕнчирен анлăрах калăпăшлă, унăн шутне дискриминаципе эксклюзионизм тĕрлĕ формисем (çав шутра наци тата этнос) кĕреççĕ.
Фашизмăн тĕп йĕрлешĕсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Вольфганг Випперман шухăшланипе, фашизм идеологине çаксем палăртаççĕ:
- традиционализм,
- национализм,
- корпоративизм
- антилиберализм,
- антикоммунизм,
- экстремизм,
- этатизм,
- популизм элеменчĕсем,
- милитаризм,
- тăтăшах — çулпуçа этеплени,
- пурăнан халăх çине таянни.
Фашистсен партисен пĕрлехи йĕрлешĕсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Тăтăшах фашитсен партисем тата фашизм шухăшĕсем аталанса кайни çĕршывра экономикăри кризис аташса кайнипе çыхăнтараççĕ, вăл социума тата политикăна кĕрсе пырать.
Фашизм партисем тăтăшах милитаризациленнĕ те çав вăхăтри йăлари мар политика стилĕпе хăтланнă: массăллă манифестацисем, массăллă маршсем, партин арлăх тата çамрăклăх характерне кăтартнă, тĕне тытнă йăлара кăштах секуляризациленĕ, политикăри хирĕçӳсенче пĕр тавлашмасăр вăйпа кĕрешнине кăмăлланă.
Фашистсен партисене танлаштарсен, вĕсен идеологисем тата тĕллевĕсем çывăх шутланнă, уйăракан йĕрлешĕ никĕсе хунă амбивалентлĕх пулнă. Фашизм идеологинче пĕр вăхăтрах антисоциум тата антикапитализм, антимодернизм тата ятарлă хальхи, транснационаллă саманчĕсем пур. Çак хутшăнусем фашизмăн пур тĕсĕсенче те пĕр пек формăра ĕçлемеççĕ.
Программăри антикапитализм пункчĕсене, ытлрах пайĕпе юриех сапаланчăклă кăтартнă, италсен НФП аталанса пынă май чылаях кайри каса куçнă. Вĕсене кăшт вăйлăрах венгерсен «Хĕреслетнĕ çĕмренсен», румынсен «Тимĕр гвардинче», фалангăн хăшпĕр пайĕсенче, франссен Дорио ФХП курăнаççĕ. Çапла ĕнтĕ, вĕсем австри хеймверĕсен, норвегсен «Наци пĕрленĕвĕнче», бельги рексисчĕсен, ытти франс фашизм партисен тата голланд НСС начартарах палăраççĕ.
Çав тери антимодернизм принципĕсене «Тимĕр гвардинче» курма пулать. Çапах та юхăм пропагандăра, политикара, вăрçă ĕçĕнче тата экономикăра хальхи ятарлă хатĕрсемпе меслетсене ниепле те усă курасшăн пулман. Çавăнпа та фашизм пачах антимодернизм тесе те, «паянкуна чĕрсе кĕни» е, тем тесен те, «социаллă революци» те шутланмасть.
Мĕнпур фашизм партисем хăйне май национализм çине тĕллешнĕ; ытларах енĕпе вĕсем наци историн «чаплă» та идеализациленĕ тапхăрĕсем çине таянса тăрмашнă. Анчах та пĕчĕкреххисем, ирĕкĕпе е ирĕксĕрех, хăшпĕр майĕпе ытти фашистсен юхăмĕсен наци интересĕсене, чи малтанах фашизм режимĕсен, шута илмелле пулнă. Çапла ютçĕр фашизм тĕслĕхне шухăша илнĕшĕн, çак партисемпе сулахайрисем кăна мар, национализм тĕлĕшĕнчи питĕ сылтăмри вăйсем те кĕрешнĕ.
Пур фашистсен партисем те компромисе йышăнмасăр политикăри хăйсен тăшманĕсене, çаплах — хăшпĕр ирĕклĕн суйласа илнĕ — сахалрахăшĕсене пĕтерме тăрăшнă.
Фашизм варианчĕсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]Фашизм (Итали)
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Национал-социализм (Германи)
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Тимĕр гварди (Румыни)
[тӳрлет | кодне тӳрлет].svg)
Испан фаланги (Испани)
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Çĕнĕ патшалăх (Португали)
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Интегрализм (Бразили)
[тӳрлет | кодне тӳрлет]
Çав. пекех
[тӳрлет | кодне тӳрлет]- Фашизм тата идеологисем
- Фашизм патшалăх террорĕ
- Исламофашизм
- Мăн фашизм канашĕ
- Корпоративизм
Асăрхавсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]- ^ Ошибка: не задан параметр Шаблон:Para в шаблоне ((публикация)). — Большая российская энциклопедия. — ISBN 978-5-85270-370-5.
- ^ Pierre Milza Что такое фашизм? // Политические исследования, 1995 г., № 2.
- ^ Лекция 11. Авторитарный режим // Теория политики: Учебное пособие. / Авт.-сост. Н. А. Баранов, Г. А. Пикалов. В 3 ч. — СПб: БПТУ изд-ви, 2003.
- ^ Payne S. G. A History of Fascism, 1914—1945. P. 106.
- ^ Jackson J. Spielvogel. Western Civilization // Wadsworth, Cengage Learning, 2012. P. 935.
- ^ Payne S. G. Fascism: Comparison and Definition. — 1980.
- ^ Soucy R., Fascism // Encyclopedia Britannica.
- ^ Renzo De Felice. Rosso e Nero. — Milano: Baldini&Castoldi, 1995. — P. 149—163.
- ^ A. James Gregor. The Faces of Janus: Marxism and Fascism in the Twentieth Century. — New Haven: Yale University Press, 2000. — Chapter 8.
- ^ Zeev Sternhell. The Birth of Fascist Ideology. — Princeton: Princeton University Press, 1994.
- ^ Roger Griffin. The Nature of Fascism. — London: Routledge, 2013.
- ^ Fascism Past and Present, West and East: An International Debate on Concepts and Cases in the Comparative Study of the Extreme Right / Edited by Roger Griffin, Werner Loh, Andreas Umland. — Stuttgart: ibidem-Verlag, 2006.
Литература
[тӳрлет | кодне тӳрлет]- Вырăсла
- «История фашизма в Западной Европе» / АН СССР, Ин-т всеобщ. истории ; Г. С. Филатов, В. Д. Ежов, Б. Р. Лопухов и др. ; Редкол.: Г. С. Филатов (отв. ред.) и др. — М.: Наука, 1978. — 613 с.
- Барыгин И. Н. Социальная база современных западноевропейских крайне правых. Л.: Из-во СПбГУ. 1990. 164 с.
- Випперман В. Европейский фашизм в сравнении 1922—1982 = Europaischer Faschismus im Vergleich/ Пер. с нем. А. И. Фёдорова. — Новосибирск: «Сибирский хронограф», 2000. — 229 с. (Университетская библиотека. История) ISBN 5-87550-100-6.
- Крайне правые партии и организации современной Европы. Учебник для вузов. Отв. ред. Барыгин И. Н. СПб.: Изд-во «Петрополис». — 2011. — 403 с.
- Галкин А. А. Российский фашизм // Социологический журнал, № 2, 1994. С. 17—27.
- Ганелин Р., Bune O. и др. Национальная правая прежде и теперь. Ч. 1—7. СПб. 1991.
- Дашичев В. И. Банкротство стратегии германского фашизма. В 2 томах. М.: Наука, 1973.
- Илюшенко В. И. Русский фашизм и религия // Диа-Логос. 1998—1999. Вып. II. 160—172.
- Кон И. С. «Психология предрассудка» // Новый мир. 1966. № 9.
- Крысин М. Прибалтийский фашизм. История и современность. — М.: Вече, 2007. 576 с. ISBN 978-5-9533-1852-5.
- Лакер В. Чёрная сотня: происхождение фашизм в России. = Black Hundred: The Rise of the Extreme Right in Russia — М.: Текст, 1994.
- Лихачёв В. Современная русская правая и антисемитизм: эскалация конфликта или примирение? // Тирош. Труды второй молодёжной конференции СНГ по иудаике. Вып. II. М.: 1998. С. 146—153.
- Мазуров И. В. Японский фашизм. Теоретический анализ политической жизни в Японии накануне Тихоокеанской войны. — М.: Наука, 1996.
- Манн М. Фашисты. Социология фашистских движений / Под ред. А. Р. Дюкова. — М.: Пятый Рим; Фонд «Историческая память», 2019. — 592 с. — ISBN 978-5-9500938-6-9.
- Мороз Е. Ведизм и фашизм // Барьер, № 3, 1993. С. 4—8.
- Муссолини Б. Доктрина фашизма / Пер. В. Н. Новикова. Париж: La Renaissance, 1938.
- Нестерова Т. Фашистская мистика: религиозный аспект фашистской идеологии 2016 ҫулхи Ҫурла уйӑхӗн 27-мӗшӗнче архивланӑ. // Религия и политика в XX веке. Материалы второго Коллоквиума российских и итальянских историков. М., 2005, с. 17—29.
- Вильгельм Райх «Психология масс и фашизм» 2010 ҫулхи Раштав уйӑхӗн 7-мӗшӗнче архивланӑ. / пер. с нем. Ю. М. Донца. — М.: АСТ, 2004. — 541 с. (Philosophy) ISBN 5-17-025448-2.
- Рахшмир П. Ю. Происхождение фашизма. — М.: Наука, 1981. — (История и современность). — 42000 экз.
- Родзаевский К. В. Завещание Русского фашиста. М., ФЭРИ-В, 2001.
- Розанов Г. Л. Германия под властью фашизма (1933—1939 гг.) / изд. 2-е, доп. — М.: Международные отношения, 1964. — 516 с. Тираж 5000 экз.
- Саркисянц М. Английские корни немецкого фашизма. От британской к австробаварской «расе господ» / Пер. с нем. М. Некрасова — СПб.: Академический проект, 2003. — 400 с.
- Соловей В. Д. Фашизм в России: концептуальные подходы // Демократия и фашизм. М., 1995. С. 45—54.
- Стефан Д. Русские фашисты. Трагедия и фарс в эмиграции, 1925—1945 — М.: Слово, 1992.
- Стругацкий Б. Н. Фашизм — это очень просто. Эпидемиологическая памятка // Невское время, 1995.
- Тарасов А. Н. Много фашизмов. Весьма нехороших, но разных // «Новая модель». 2003. № 2.
- Умланд А. Старый вопрос, поставленный заново: что такое «фашизм»? (теория фашизм Роджера Гриффина)// Политические исследования. № 1 (31). 1996.
- Умланд А. Фашизм и неофашизм в сравнении: западные публикации 2004—2006 годов // Агентство политических новостей, 10.04.2008.
- Умланд А. «Консервативная революция»: имя собственное или родовое понятие? // Вопросы философии. 2006. № 2. С. 116—126.
- Фашизм // Научный коммунизм: Словарь / Александров В. В., Амвросов А. А., Ануфриев Е. А. и др.; Под ред. А. М. Румянцева. — 4‑е изд., доп. — М.: Политиздат, 1983. — 352 с.
- Филатов С. Б. Новое рождение старой идеи: православие как национальный символ // Политические исследования. № 3. 1999.
- Чанцев А. В. «Эстетический фашизм» // Вопросы литературы. 2005. № 6.
- Язык мой… Проблема этнической и религиозной нетерпимости в российских СМИ — Под ред. Верховского А. М.: РОО «Панорама», 2002.
- Желев Ж. Фашизм. Тоталитарное государство. — Пер. с болг. — М.: Изд-во «Новости», 1991. — 336 с.
- Беляков, Сергей Усташи: между фашизмом и этническим национализмом. — Екатеринбург: Гуманитарный университет, 2009. — ISBN 5774101153
- Гуськова Е. Ю. История югославского кризиса (1990-2000). — М.: Русское право/Русский Национальный Фонд, 2001. — ISBN 5941910037
- Дробязко С., Романько О, Семенов К. Иностранные формирования Третьего рейха. — М.: АСТ, 2011. — ISBN 978-5-17-070068-4
- Косик В. И. Хорватская Православная Церковь (от организации до ликвидации) (1942—1945). — Мускав: Институт славяноведения РАН, 2012.
- Югославия в XX веке: очерки политической истории / К. В. Никифоров (отв. ред.), А. И. Филимонова, А. Л. Шемякин и др. — М.: Индрик, 2011. — ISBN 9785916741216
- Ютçĕр кăларăмĕсем
- Олександер Мицюк. Фашизм. — Прага: Накладом автора, 1930. — 20 с.(укр.)
- Ярослав Старух. Опир фашизму. — Київ—Львів, 1947. — 24 с.(укр.)
- Agursky M. The Third Rome: National Bolshevism in the USSR — Boulder, 1987.
- Allersworth W. The Russian Question: Nationalism, Modernization, and Post-Communist Russia — Lanham, MD: Bowman and Littlefild, 1998.
- Antisemitism, Xenophobia and religious Persecution in Russia’s Regions — Washington, 1999.
- Brundy Y. Reinventing Russia. Russian Nationalism and the Soviet State, 1953—1991 — Cambridge, Massachusetts, London: Harvard University Press, 1998.
- Die schwarze Front: Der neue Antisemitismus in der Sowjetunion — Reinberk bei Hamburg, 1991.
- Dunlop J. The Faces of Contemporary Russian Nationalism. — Princeton: Princeton University Press, 1983.
- Dunlop J. Alexander Barkashov and the Rise of National Socialism in Russia// Demokratizatsiya: The Journal of Post-Soviet Democratization, 1996, Vol. 4, № 4. P. 519—530.
- Griffin R. The Nature of Fascism — London, 1993.
- Griffin R. Fascism — Oxford, 1995.
- Kitsikis D. Pour une étude scientifique du fascisme. Nantes, Ars Magna Editions, 2005. ISBN 2-912164-11-7.
- Kitsikis D. Jean-Jacques Rousseau et les origines françaises du fascisme. Nantes, Ars Magna Editions, 2006. ISBN 2-912164-46-X.
- Parland T. The Rejection of Totalitarian Socialism and Liberal Democracy: A Study of the Russian New Right // Commentationes Scenarium Socialium, 46th Vol., Helsinki, 1993.
- Pribylovsky V. A Survey of Radical Right-Wing Groups in Russia // RFE/RL Research Report, № 16, 1994.
- Pribylovsky V. What Awaits Russia: Fascism or a Latin American-style Dictatorship? // Transition, vol. I, № 23. 23 June 1995.
- Shenfield S. Russian Fascism: Traditions, Tendencies, Movements — USA: M.E.Sharpe, 2000.
- Simonsen S. Alexander Barkashov and Russian National Unity: Blackshirt Friends of the Nation// Nationalities Papers, Vol. 24, № 4.
- Zeev Sternhell, Sznajder M., Asheri M. The Birth of Fascist Ideology, From Cultural Rebellion to Political Revolution. Princeton University Press, 1994. 338 p. ISBN 0-691-03289-0.
- Williams Ch., Hanson S. National-Socialism, Left Patriotism, or Superimperialism? The «Radical Right» in Russia. — The Radical Right in Central and Eastern Eurpoe since 1989. Ed. by Ramet S. The Pennsylvania State University Press, University Park, Pennsilvania, 1999. P. 257—279.
- Stepanov S. Silent Lie: Soviet Fascism — Ukraine: Kievizdat, 2008.
- Ramone T. Stalinism — Eastern Fascism? — London, 1968.
Каçăсем
[тӳрлет | кодне тӳрлет]- Фашизм DMOZ-ра
- Бенито Муссолини «Доктрина фашизма»
- Юлиус Эвола «Фашизм с точки зрения правых»
- Кагарлицкий Б. Ю. «Фашизм для собственного пользования» // Взгляд.ру, 22.05.2006
- Галкин А. А. Фашизм как болезнь общества // Полит.ру, 08.08.2006
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
