Wôżczi (Odonata) – réga rabùsznëch òwadów. Są krótczé w pniu, mają smùkłé cało, wiôldżé òczë, dłëdżi òdwlék i dwie pôrë skrzidłów. Czedë wôżczi są w sztãdze spòczinkù jich skrzidła są rozłożoné na bòczi abò są pòdniesóné do górë. Wôżczi są związóné z wòdowim strzodowiskã – pònarwë żëją w wòdze, dorosłé òsóbniczi żëją kòl zbiérnika z wòdą stojącą abò płënącą.

Na swiece znónëch je kòl 6000 tësąców żëjącëch wespółczasno gatënków wôżków, wëstãpùjącëch na wszëtczich kòntinentach òkróm Antarktidë. W Eùropie wëstãpùje kòl 130, a w Pòlsczi 73 gatënków wôżków^[1].

Długòsc cała wôżków òscyluje òd 2 cm do 19 cm. Jich rozłożoné skrzidła mają òd 2 cm do 19 cm. Do nôwiãkszich żëjącëch gatënków wôżków nôleżi Anax strenuus.

Głowa wôżczi je baro dżibkô. Òna mô baro wiôldżé, rozbùdowóné òczë i krótczé makle. Ji gãbny aparat je grëzącégò tipù. Kroczné nodżi są dłudżé i smùkłé. Òdwlék wôżków zbudowóny z 10 dzélów je dłudżi i cenczi. Samice wôżków są colemało mni ufarwioné niżlë samce. Ù samców na drëdżim segmence je baro złożony kòpùlacyjny aparat. Samice mają jajenkò służące do skłôdaniô jajów. Skłôdają je pòd wòdą abò w pòblëżim, czãsto na płëwającëch abò zagłãbionëch roscenach.

Wôżczi żëją òd 6 miesąców do 7 lat, z czegò wikszosc pòd wòdą jakno rabùszné pònarwë. Jakno dorosłé, lôtającé òwadë wiôldżi gatënczi wôżków żëją do 4 miesąców. Wôżczi lôtają nôlepi z wszëtczich òwadów. Robią to chùtkò i cëchò.Jachtują na lôtajacé òwadë m. jin. na mëdżi i plujczi. Chwitają je nogama. Pòtrafią widzec w przód dargã lecënkù swòji òfiarë. Miészé gatënczi wôżków chòdzą pò roscenach i tak jachtują.

Wôżczi nôleżą do ewòlucyjno nôstarszich westrzód terô żëjącëch òwadów. Prawôżczi z ôrtu Meganeura i Meganeuropsis bëłë nôwiãkszimi ze znónëch òwadów ò wiôldżich skrzidłach do 720 mm abò 750 mm.

Dotądka na swiece mómë 6 tësaców gatënków wôżków. Ich biologicznô klasyfikacjô òpierô sã na analizë skrzidłów dorosłëch pòstacëjów. Dzysdniowo żëjacé wôżczi dzelą sã na pòdrzãdë:

• różnoskrzidłé wôżczi (Anisoptera)
• równoskrzidłé wôżczi (Zygoptera)

Wëapartniómë jesz 4-5 jinszich rzãdów znónëch z materiałów kòpalëch midze chtërnyma są:

• Protodonata
• Protoanisoptera
• Protozygoptera
• Archizygoptera

Czasã mómë téż trzecy pòdrząd Anisozygoptera a mnidze nima wëmarłé wôżczi i dwa żëjacé w Azja gatënczi żëwëch skamiałosców z ôrtu Epiophlebia. Pònarwë òbù tich karnów - Anisoptera i Zygoptera - mają dzybrorérë ùkrité bënë òdwléka.

W Pòlsczi wëstãpùją 73 gatënczi^[2].

Scësłą òchróną òbjãté są:

• Ophiogomphus cecilia
• Nehalennia speciosa
• Coenagrion ornatum
• Leucorrhinia albifrons
• Leucorrhinia caudalis
• Leucorrhinia pectoralis
• Aeshna viridis
• Aeshna caerulea

Czãscową òchróną òbjãté są:

• Gomphus flavipes
• Coenagrion armatum
• Sympecma paedisca
• Somatochlora alpestris
• Somatochlora arctica
• Cordulegaster boltonii
• Aeshna subarctica