دەم
دەم یان زار یەکەمین بەشی کۆئەندامی ھەرسە کە ئاو و خۆراک لەوێوە دەچێتە نێو لەش.
دەم لەم بەشانە پێک هاتووە: چاڵایی دەم، ددانەکان ، زمان ، لیک ، پووک ، مەڵاشوو
شەویلکەی سەرەوە ناجووڵێ، بەڵام شەویلکەی خواروو دەجووڵێ و کرانەوە و داخرانی دەمی لە ئەستۆیە. لە هەر شەویلکەیێ ژمارەیێ چاڵۆکە هەیە کە ڕیشەی ددانەکانی تێدا جێگیر بووە. ددانەکان بە ڕیشاڵەکانی دەوری ددانەوە، بە ئێسکی شەویلکەوە نووساون. سەر شەویلکەکان و دەوری ددانەکان بە پووک گیراوە؛ لە ددانپزیشکیدا بە سەرجەم شانەکانی پووک و ڕیشاڵەکانی دەوری ددان، شانەی ددان ڕاگر دەگوترێت.
دەمی مرۆڤ لە زۆر کاردا چالاکە؛ وەک قسە کردن، پێکەنین ، چەشتن ، گەستن ،، جاوین و قووت دان . یەکەمین هەنگاوی هەرس کردن و هەڵتاوینی خۆراک، جاوینە کە ددانەکان بە باشی بەڕێوەی دەبەن؛ هەر ددانێک بە پێی بیچم و شکڵی تایبەتی خۆی لە جاوینی خۆراکدا بەشداری دەکا. ددانەکانی پێشەوە بۆ قرتاندن، چڕۆکەکان بۆ هەڵدڕین، ددانەکانی کاکیلەش بۆ هاڕین و وردکردن.
دەمارەکانی دەم
[دەستکاری]میچی دەم یا مەڵاشوو دەمارەکانی خۆی لە مەزن دەمارەکانی مەڵاشوو و پالاتینەوە دەگرێت. لقێ لە دەماری شەویلکە بە ناوی دەماری زمان، لە بنی دەمدا ڕەگاژۆ بووە، گۆناکانیش لە لقێک لە دەماری شەویلکە بە ناوی بووکاڵ، دەمار وەردەگرن.
تەندروستی دەم
[دەستکاری]دەمی ساخ و تەندروست بەرهەمی پێڕاگەیشتن و خاوێن ڕاگرتنە.
بۆنی دەم: دەم بێجگە لە پێکهاتەکانی خۆی، پێوەندییەکی ڕاستەوخۆی لەگەڵ کۆئەندامەکانی هەناسە و هەرسدا هەیە ، بەم بۆنەوە وەرگێڕی باری تەندروستی ئەوانیشە. بۆنی دەم دەتوانێ ئاماژەیێک بێ بۆ ناکۆکییەکانی ئەم بەشانە .
بەرنامەکانی تەندروستی دەم
[دەستکاری]تەندروستی تاک، بەردی بناخەی تەندروستی کۆمەڵگایە و بێشک تەندروستی کۆمەڵگایش ئاوێنەی پێشکەوتوویی کۆمەڵگایە.دەم و ددان دەورێکی گرنگ لە تەندروستی تاکەکانی کۆمەڵگادا دەگێڕن. لەمڕۆدا تەندروستی دەم و ددان، بە یەکێک لە 11 دروشمی گرنگی سەدەی بیست و یەک ناو دەبرێت.
دروشمی 20-80 : هەبوونی لانیکەم 20 ددان لە دەمی 80 ساڵەکان، لە دەیەی سەرەتای سەدەی بیست و یەکەمدا.
هەویری ددان و فڵچە
[دەستکاری]مێژووی هەویری ددان بۆ 1780 دەگەڕێتەوە. لە سەدەی نۆزدهەمدا هەویرەکان، بە شێوەی پوودر بوون، بەڵام ئێستاکە زۆربەی هەویرەکان لەم ماکانە دروست دەکرێن:
- مۆنۆ فلۆرۆ فۆسفاتی سۆدیۆم
- ڕەنگ
- فلۆراید
- تام
- کەفەمەنی (ماکە کەف کەرەکان)
- پاکەمەنی (ماکە پاک کەرەکان)
- ماکی تەڕایی دەر
ئەمڕۆکە هەویرەکان جیاوازییەکی زۆریان نییە، بەڵام لە هەڵبژاردنی فڵچەدا بە هۆی دەوری گرنگی لە تەندروستی دداندا، دەبێ سەرنجیێکی چڕوپڕ بدرێت. فڵچەددانی باش دەبێ لە تاڵە نایلۆنی نەرم و چاک پێک هاتبێ و ئەندازەکەی لەگەڵ دەمدا بگونجێت.
شێوەی فڵچە لێدان لە گەورە و مناڵدا جیاوازە.باشترین کاتی فڵچە لێدان پاش نان خواردنی ژەمەکان و دوای هەر نیوژەمێکە. بۆ خاوێن کردنەوەی ڕووکاری نێوان ددانەکان کە فڵچەی تێوە ناچێ لە دەزووی ددان کەڵک وەربگرن.
جگەرە و تەندروستی ددان
[دەستکاری]جگەرە بە هۆی نیکۆتین و تارەکەیەوە هۆکاری سەرەکی ڕەش بوون و سەرهەڵدانی پەڵە لە سەر ددانەکانە . هەروەها جگەرە دەبێتە هۆی پێکهاتنی پلاکی بەکتریایی لە سەر پووک و لەق بوونی ددانەکان بە هۆی ڕەوتی خراپی کەڵتەی پووک. شێرپەنجەی دەم یەکێک لە مەترسیدارترین بەرهەمەکانی جگەرەیە.
پەڵەسڕی ددان
[دەستکاری]جۆرەکانی پەڵەی سەر ددان:
- ئەو پەڵانەی بە هۆی کرمۆڵ بوونەوە بەدی دێن
- ئەو پەڵانەی لە پێکهاتەی خودی دداندان.
- ئەو پەڵانەی وەک خڵتی ماکە خۆراکییەکان لە سەر ددان دەنیشن.
پەڵەسڕی ئەو پەڵانە دەسڕێتەوە کە وەک خڵتی خۆراکەکان لە سەر پووک و ددانەکان دەنیشن. ئەم خڵتانە دەبنە هۆی سەرهەڵدان و گەشە کردنی میکرۆبەکان. ئەم خڵتانە بە فڵچە لاناچن وبەرە-بەرە دەبنە هۆی تێکچوون و خراپ بوونی پووک و لەقی ددانەکان و چەندین جۆر نەخۆشی نێودەم. بۆ بەرگری لە نیشتنی ئەم پەڵە خڵتانە لە سەر ددان و پووک و ئەم خاڵانە ڕچاو بکەن:
- بەکارهێنانی دروستی فڵچە و دەزووی ددان
- ڕچاو کردنی پاک و خاوێنی دەم و ددان
- پەڵەسڕی ددانەکان ساڵێ، جارێک
سەرچاوەکان
[دەستکاری]- http://en.wikipedia.org
- Holt : Modern Biology
- [١]
 |
کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە دەم تێدایە. |
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
