Акхарой
Ӏилманан классификаци
йуккъера рангаш Домен: Эукариоташ Дуьне: Дийнаташ Бухара дуьне: Eumetazoa Ранг йоцу: Bilateria Ранг йоцу: Deuterostomia Тип: Chordata Бухара тип: Vertebrata Инфратип: Gnathostomata ТӀера класс: Tetrapoda Класс: Mammalia Бухара класс: Акхарой
Дуьненайукъара Ӏилманан цӀе
Theria Parker & Haswell, 1897
Инфраклассаш
Гай-тӀоьрмигенаш (Marsupialia) Плацентийнаш (Placentalia)
Сурт Викилармехь ITIS   179916 NCBI   32525 EOL   47048248 FW   39860

А́кхарой^[1][2], йа дийна дуьненна тӀе йовларш^[1][3], йа те́реш^[2] (лат. Theria), — декха дийнатийн дерриг таханлера дийна дуьненна тӀедовлу декха дийнаташ цхьаьнатуху бухара класc, цара кӀорнеш йо тевна а ца дуьллуш (царна йукъахь плацентин а, гай-тӀоьрмигнаш а). Дерриш декха дийнаташ, адамаш тӀехь, — акхарой йу. Декха дийнаташна йукъахь акхаройн бухара классан дуьхьала хӀоттийна хӀоьаш доху хьалхара акхаройн бухара класс. Цхьацца (дукхаха дерг — ширйеллачу) классификацешкахь Декха дийнаташ а, Акхарой а терминаш синонимаш йу, ткъа акхарошна лелайо термин Бакъ акхарой; оцу классификацешкахь хьалхара акхарой акхаройн бухара класс йу^[4].

Акхаройн векалийн арахьара лергаш хуьлу (уьш доцуш а хуьлу цхьацца хин дийнаташ, масала, бакъ тюленаш), церан кӀорнеш некхах йекхаш хуьлу, церан хуьлу хьорка, цуо церан леларан ницкъ тӀетуху (хьорка йац, тӀехьара когаш дӀадевллачеран — киткепарчеран, пиллигкогашдолчеран, сиренийн). Акхаройн классификаци цергаш вовшехлатаран суьртаца хӀоттайо.

Этимологи

Дош схьадаьлла «акха» йа «экха» (орам) + р (суффикс) + ой (чаккхе).

Классификаци

Декха дийнатийн йу дукха классификацеш. Инфраклассан тӀегӀанера ламастан классификаци лахара кепехь йу^[5]:

Кладограмма

Молекулин анализца йолу декхачу дийнатийн филогени:

1997 шарахь Малколм Маккенна а, Сьюзан Белл палеонтологаша кховдийра шен декхачеран классификацин, иза сихха къобал дира палеонтологаша, хӀетте а кхечу биологаша жигара лелош йоцушехь. Системин башхалла ю чӀогӀа жигара таксонаш лелор, церан йу йуккъера — инфраклассна а, тобанна йукъара — ранг^[6].

Класс Mammalia

• Бухара класс Prototheria (цхьаъ чекхдалар долу)
  • Инфракласс †Allotheria
  • Инфракласс †Triconodonta
  • Инфракласс ..Holotheria
    • Суперкогорта Theria
      • Когорта Marsupialia (тоьрмигберш)
        • Магнтоба Australidelphia (австралин тоьрмигберш а, сонякепара опоссум а)
        • Магнтоба Ameridelphia (тоьрмигберш Керла дуьне)
      • Когорта Placentalia (плацента йерш)
        • Магнтоба Xenarthra (йуьззина цергаш йоцурш)
        • Магнтоба Epitheria
          • Грандтоба Anagalida: тобанаш Rodentia, Lagomorpha, Macroscelididae
          • Грандтоба Ferae: тобанаш Carnivora, Pholidota, Creodonta†, кхин а

уллера йелла тобанаш

• • • • • • Грандтоба Lipotyphla: тоба Insectivora
          • Грандтоба Archonta: тобанаш Dermoptera, Chiroptera, Primates, Scandentia
          • Грандтоба Ungulata (бергаш йерш)
            • Тоба Tubulidentata (incertae sedis)
            • Миртоба Eparctocyona: тобанаш Condylarthra†, Cetacea, Artiodactyla
            • Миртоба Meridiungulata† (йелла къилбаамерикин бергаш йерш)
            • Миртоба Altungulata: тобанаш Proboscidea, Hyracoidea, Sirenia, Perissodactyla

Эутерешна (плацента йолчарна) йукъа йоьду иттаннал сов йелла тобанаш, масала: †лептиктидаш, †диноцераташ, †кондилартраш, †нотоунгуляташ, кхин йерш.

ТӀаьххьара талламаш

1997 шерал тӀаьхьа карийна шира тереш (масала, эомайя^[7], синодельфис^[8], юрамайя^[9][10]), иштта кхин а лерина йина хьалха хиллачу хаамийн анализо далийра Акхарой бухара классан эволюцин а, филогенин а хьажар хаъал хийцаделла хиларе. Иштта, дикка хийцаделира Holotheria тобанан маьӀна, иза Маккеннин а, Беллан а цхьаьнатоьхна йара кхоъ бухара тоба: Chronoperatidae^[en] доьзал а, Kuehneotheria а, Trechnotheria а «тӀехулара легионаш» а. Хьалхара ши бухара тоба декха дийнатийн гӀадах цкъадехьадаларанчел хьалха дӀакъаьстаний хиинчул тӀаьхьа, оцу тобанан чухоам хаъал шорбира: хӀинца цунна чохь йу хьахийна ши бухара тоба а, Mammalia^[11] классан йерриг краун-тоба а. Молекулин филогенетикин кхиамаш бахьнехь хаъал нисдира гай-тӀоьрмигчеран а, плацентинчеран а филогени^[12][13].

Билгалдахарш

Литература

• Luo Zhe-Xi, Kielan-Jaworowska Z., Cifelli R. L.  In quest for a phylogeny of Mesozoic mammals // Acta Palaeontologica Polonica. — 2002. — Vol. 47, № 1. — P. 1—78.
• van Rheede T., Bastiaans T., Boone D. N., Hedges S. B., de Jong W. W., Madsen O.  The Platypus Is in Its Place: Nuclear Genes and Indels Confirm the Sister Group Relation of Monotremes and Therians // Molecular Biology and Evolution, 2006, 23 (3). — P. 587—597. — DOI:10.1093/molbev/msj064.
• Wozencraft, W. C. Mammal Species of the World / Wilson, D. E., and Reeder, D. M. (eds). — 3rd edition. — Johns Hopkins University Press, 16 November 2005. — ISBN 0-801-88221-4.

Хьажоргаш

Викидошам чохь бу йаззам «экха»

• Раутиан А. С., Раутиан Г. С., Николаев С. И., Антонаракис С. Е. 2007. Историческая зоогеография тетрапод и молекулярное датирование подтверждают неожиданно раннее расхождение основных стволов млекопитающих
• Предки современных зверей жили 160 млн лет назад