Эканамі́чны і валю́тны саю́з (ЭВС)^[1][2] — агульны тэрмін, які ахоплівае комплекс праграм, накіраваных на збліжэнне эканомік дзяржаў — членаў Еўрапейскага Саюза ў тры этапы. У ЭВС уваходзяць 19 краін еўразоны і 9 краін, якія не выкарыстоўваюць еўра. Каб далучыцца да еўразоны, дзяржава-ўдзельнік павінна адпавядаць пэўным крытэрыям і знаходзіцца ў «трэцяй стадыі ЭВС», у сувязі з чым «трэцяя стадыя ЭВС» стала сінонімам самой еўразоне.

Усе дзяржавы — удзельнікі Еўрапейскага Саюза (ЕС), за выключэннем Даніі і Вялікабрытаніі, прыйшлі да пагаднення аб далучэнні да «трэцяй стадыі». Для краін, якія жадаюць далучыцца да Еўрапейскага Саюза, існуе шэраг абавязковых умоў, Капенгагенскіх крытэрыяў, якія ўключаюць у сябе абавязковыя патрабаванні і тэрмін для іх выканання. Важным складнікам з'яўляецца неабходнасць удзелу на працягу двух гадоў у механізме валютных курсаў (англ.: ERM II), у якім кандыдат павінен забяспечваць фіксаваны абменны курс да еўра.

19 дзяржаў — удзельнікаў Еўрапейскага Саюза, уключаючы Латвію з 1 студзеня 2014 года і Літву з 1 студзеня 2015 года, увайшлі ў «трэцюю стадыю ЭВС», г. зн. прынялі еўра ў якасці асноўнай валюты. Данія знаходзіцца на стадыі ўдзелу ў механізме валютных курсаў. Данія і Вялікабрытанія атрымалі спецыяльныя выключэнні ў дагаворах Еўрапейскага Саюза, якія дазваляюць ім заставацца ўдзельнікамі механізма валютных курсаў без абавязкаў уступаць у «трэцюю стадыю ЭВС». Астатнія дзяржавы-ўдзельнікі, якія не ўваходзяць у зону еўра (Швецыя, Польшча, Чэхія, Венгрыя, Румынія, Балгарыя і Харватыя) пяройдуць па дамоўленасці ў «трецюю стадыю ЭВС», калі будуць адпавядаць усім крытэрыям канвергенцыі. А пакуль што яны працягваюць карыстацца нацыянальнай гістарычнай валютай.

Першыя ідэі эканамічнага і валютнага саюза ў Еўропе з'явіліся яшчэ да стварэння Еўрапейскіх супольнасцей. Напрыклад, ужо ў 1929 годзе Густаў Штрэземан у Лізе Нацый прасіў увесці адзіную еўрапейскую валюту^[3] на фоне нарастання эканамічнага падзелу, які быў выкліканы ўтварэннем вялікай колькасці новых нацыянальных дзяржаў у Еўропе пасля Першай сусветнай вайны.

Першая спроба стварыць эканамічны і валютны саюз паміж членамі Еўрапейскіх супольнасцей мела месца па ініцыятыве Еўрапейскай камісіі, якая выказала патрэбнасць у больш шчыльнай каардынацыі эканамічнай палітыкі і валютнага супрацоўніцтва^[4]. Кіраўнікамі дзяржаў або ўрадаў на саміце ў Гаазе ў 1969 годзе было прынята рашэнне скласці паэтапны план стварэння эканамічнага і валютнага саюза да канца 1970-х.

У кастрычніку 1970 года экспертная група пад старшынствам прэм'ер-міністра і міністра фінансаў Люксембурга П'ера Вернера прадставіла першы ўзгоднены праект стварэння эканамічнага і валютнага саюза ў 3 стадыі (План Вернера). Аднак праект адчуў сур'ёзныя няўдачы праз крызісы, якія пайшлі ў выніку неканверсоўнасці долара ЗША ў золата ў жніўні 1971 года (крах Брэтан-Вудскай сістэмы) і роста цэн на нафту ў 1972 годзе. Спроба абмежаваць ваганне еўрапейскіх валют з дапамогай еўрапейскай валютнай змяі правалілася.

Абмеркаванне ідэі ЭВС аднавілася на Гановерскам саміце ў ліпені 1988 года. Распрацоўкай новага пакрокавага плана стварэння эканамічнага валютнага саюза заняўся спецыяльна створаны камітэт кіраўнікоў цэнтральных банкаў 12 краін-удзельніц на чале са старшынёй Еўрапейскай камісіі Жакам Дэлорам (камітэт Дэлора)^[5].

Даклад Дэлора 1989 года вызначыў план увядзення ЭВС у тры этапы, які таксама меў на мэце стварэнне такіх інстытутаў, як Еўрапейская сістэма цэнтральных банкаў (ЕСЦБ), якая атрымала выключнае права вызначэння крэдытна-грашовай палітыкі.

Укараненне эканамічнага і валютнага саюза адбылося ў тры этапы:

• 1 ліпеня 1990 года адбылася лібералізацыя руху капіталаў унутры Еўрапейскай эканамічнай супольнасці за кошт адмены валютнага кантролю.
• Маастрыхцкім дагаворам 1992 года было замацавана ў якасці абавязковай мэты стварэнне ЭВС, вызначаны эканамічныя крытэрыі канвергенцыі наконт узроўню інфляцыі, дзяржаўных фінансаў, працэнтных ставак і стабільнасці абменнага курсу.
• Пагадненне набыло моц 1 лістапада 1993 года.

• Заснаваны Еўрапейскі валютны інстытут, папярэднік Еўрапейскага цэнтральнага банка, з мэтай назірання за Еўрапейскай валютнай адзінкай (ЭКЮ) і ўмацавання эканамічнага супрацоўніцтва паміж дзяржавамі-ўдзельніцамі і іх нацыянальнымі банкамі.
• 16 снежня 1995 г. былі дапрацаваны дэталі, як назва новай валюты (еўра) і працягласць пераходных этапаў.
• 16—17 чэрвеня 1997 г. Еўрапейскі савет прымае рашэнне аб зацверджанні Пакта стабільнасці і росту, распрацаванага ў якасці гарантыі забеспячэння бюджэтнай дысцыпліны пасля стварэння еўра. Для забеспячэння стабільнасці еўра і нацыянальных валют краін, якія яшчэ не ўвайшлі ў зону еўра, быў створаны новы механізм валютных курсаў (ERM II).
• 3 мая 1998 г. у Еўрапейскім савеце ў Бруселе вызначаны 11 краін, якія першымі ўвойдуць у «трэцюю стадыю» з 1 студзеня 1999 года.
• 1 чэрвеня 1998 г. быў створаны Еўрапейскі цэнтральны банк (ЕЦБ). 31 снежня 1998 г. вызначаны абменныя курсы паміж 11 удзельнічаючымі валютамі і ўсталяваны еўра.

• З пачатку 1999 г. еўра стаў ужо рэальнай валютай. Была ўведзена адзіная крэдытна-грашовая палітыка пад кіраўніцтвам ЕЦБ. Пачаўся трохгадовы перыяд перад увядзеннем банкнот і манет еўра, аднак фармальна валюты краін-удзельніц ужо спынілі існаванне.
• 1 студзеня 2001 года Грэцыя ўваходзіць у «трэцюю стадыю ЭВС».
• 1 студзеня 2002 года ўведзены банкноты і манеты еўра.
• 1 студзеня 2007 года Славенія ўваходзіць у «трэцюю стадыю ЭВС».
• 1 студзеня 2008 года Кіпр і Мальта ўваходзяць у «трэцюю стадыю ЭВС».
• 1 студзеня 2009 года Славакія ўваходзіць у «трэцюю стадыю ЭВС».
• 1 студзеня 2011 года Эстонія ўваходзіць у «трэцюю стадыю ЭВС».
• 1 студзеня 2014 года Латвія ўваходзіць у «трэцюю стадыю ЭВС».
• 1 студзеня 2015 года Літва ўваходзіць у «трэцюю стадыю ЭВС».

Еўра
Тэмы	Эканамічны і валютны саюз Еўрапейскага Саюза • Еўразона • Графічны знак еўра
Кіраванне	Еўрапейскі цэнтральны банк • Еўрапейская сістэма цэнтральных банкаў • Еўрапейскі фонд фінансавай стабільнасці • Пакт стабільнасці і росту
Гісторыя	Еўрапейская валютная змяя • ЭКЮ • Чорная серада, 1992
Звязаныя тэмы	Эканоміка Еўрапейскага саюза • Еўрапейская міжбанкавая стаўка прапановы • Сусветная эканоміка • Рэзервовая валюта • Адзіная зона плацяжоў у еўра
Тыпы	Манеты еўра 1c • 2c • 5c • 10c • 20c • 50c • €1 • €2 • Памятныя манеты 2 еўра Банкноты еўра €5 • €10 • €20 • €50 • €100 • €200 • €500
Манеты краін еўразоны	Дзеючыя манеты ў абароце ЕС: Аўстрыя • Бельгія • Германія • Грэцыя • Ірландыя • Іспанія • Італія • Кіпр • Латвія • Літва • Люксембург • Мальта • Нідэрланды • Партугалія • Славакія • Славенія • Фінляндыя • Францыя • Харватыя • Эстонія Не ЕС: Ватыкан • Манака • Сан-Марына Калекцыйныя манеты ЕС: Аўстрыя • Бельгія • Германія • Грэцыя • Ірландыя • Іспанія • Італія • Кіпр • Мальта • Манака • Нідэрланды • Партугалія • Славакія • Славенія • Фінляндыя • Францыя• Харватыя • Эстонія Не ЕС: Ватыкан • Сан-Марына • Манака
Прыняцце іншымі краінамі	ЕС Балгарыя • Чэхія • Данія • Венгрыя • Польшча • Румынія • Швецыя Не ЕС Андора • Ісландыя • Косава • Чарнагорыя
Валюты да пераходу на еўра	ЭКЮ • аўстрыйскі шылінг • бельгійскі франк • нямецкая марка • ірландскі фунт • іспанская песета • італьянская ліра • ватыканская ліра • санмарынская ліра • латвійскі лат • літоўскі літ • люксембургскі франк • манакскі франк • нідэрландскі гульдэн • партугальскі эскуда • фінляндская марка • французскі франк • харвацкая куна • грэчаская драхма • славенскі толар • кіпрскі фунт • мальтыйская ліра • славацкая крона • эстонская крона
Пакінутыя валюты	ERM II Дацкая крона • Балгарскі леў Іншыя (ЕС) Чэшская крона • Венгерскі форынт • Польскі злоты • Румынскі лей • Шведская крона