Аграгарадок Смальяны Краіна Беларусь Вобласць Віцебская Раён Аршанскі Сельсавет Смальянскі Каардынаты 54°36′ пн. ш. 30°04′ у. д.HGЯO Заснаваны 1626 Вышыня цэнтра 205 м[1] Насельніцтва 593 чалавекі (2009) Часавы пояс UTC+3 Тэлефонны код +375 216 Паштовы індэкс 211014 Аўтамабільны код 2 СААТА 2236866086 Смальяны на карце Беларусі ±

Смальяны на Вікісховішчы

Смалья́ны^[2] (трансліт.: Smaĺjany, руск.: Смольяны) — аграгарадок у Аршанскім раёне Віцебскай вобласці Беларусі, на рацэ Дзярноўцы. Адміністрацыйны цэнтр Смальянскага сельсавета.

Знаходзяцца за 20 км на паўночны захад ад Оршы, за 6 км ад чыгуначнай станцыі Смальяны, за 200 м на поўдзень ад аўтамабільнай дарогі Р15 (Орша — Лепель). Насельніцтва на 2009 год — 593 чалавекі^[3].

На думку краязнаўца А. Шынкевіча, тапонім «Смальяны» ўтварыўся ад слова «смала», якую тут некалі гналі ў мясцовых смалакурнях. Паводле Андрэя Мяцельскага, назва паселішча мае сувязь з яго размяшчэннем на мяжы Полацкага і Смаленскага княстваў^[4].

Упершыню згаданы як маёнтак Смальяны ў Аршанскім намесніцтве, уладанне князя Сямёна Іванавіча Бельскага, у прывілеі яму ад 25 жніўня 1484 года, з гэтага ж прывілея вынікае, што раней маёнтак быў дажывотным уладаннем яго маці княгіні Васілісы Бельскай з Гальшанскіх.

Пасля адміністрацыйна-тэрытарыяльнай рэформы 1565—1566 гадоў мястэчка ў складзе Аршанскага павета Віцебскага ваяводства.

У розныя часы Смальяны знаходзіліся ў валоданні князеў Курбскіх  (руск.) (бел., Астрожскіх, Сангушкаў і іншых. Да 1626 года князь Сямён Сангушка-Ковельскі збудаваў тут мураваны замак Белы Ковель, які пацярпеў ад ваенных дзеянняў у часе войнаў 1654—1667 і 1700—1721 гадоў. Аднак заняпад замка пачаўся ў канцы XVIII стагоддзя, а ў сярэдзіне XIX стагоддзя пасля паўстання 1830—1831 гадоў новы гаспадар паселішча калежскі асэсар Васіль Сямёнаў прадаў збудаванні на цэглу^[5].

Статус мястэчка Смальяны мелі з 1678 года. У 1680 годзе тут збудавалі мураваны касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі ордэна дамініканцаў, а ў 1742 годзе — драўляную ратушу і важніцу.

У выніку першага падзелу Рэчы Паспалітай (1772) Смальяны апынуліся ў складзе Расійскай імперыі, дзе зрабіліся цэнтрам воласці Аршанскага павета. У 1792 годзе тут збудавалі драўляную Спаса-Праабражэнскую, а ў 1864 годзе — мураваную Аляксееўскую цэрквы.

У вайну 1812 года 13—14 лістапада пад Смальянамі адбылася бітва  (руск.) (бел. паміж расійскімі і французскімі войскамі. У 1877 годзе мястэчка наведаў мастак Напалеон Орда, які замаляваў магілу Тамаша Зана.

На 1880 год у Смальянах было 252 будынкі, 55 крам, 4 царквы, касцёл, 4 малітоўныя дамы, сінагога. У 1900 годзе адкрылася сельскагаспадарчая школа. У пачатку XX стагоддзя існавалі гарбарны і цагельны заводы, бальніца, аптэка, народная чытальня, пошта, вадасховішча з дамбай і шлюзамі, дзе гадавалі карпаў.

У 1895—1914 гадах дзейнічала Смальянская спіртаачышчальная фабрыка. Мела паравыя машыны. У 1895 годзе ён перапрацавана 31 тыс. пудоў жыта, 46 тыс. пудоў ячменю, 11 293 тыс. пудоў бульбы. У 1913 года працавала 55 рабочых, выраблена 3 млн градусаў спірту.

1 студзеня 1919 года паводле пастановы І з’езду КП(б) Беларусі Смальяны ўвайшлі ў склад Беларускай ССР, аднак 16 студзеня перададзены разам з іншымі этнічнымі беларускімі тэрыторыямі ў склад РСФСР. У сакавіку 1924 года Смальяны вярнулі БССР, дзе яны былі вёскай і цэнтрам сельсавета Аршанскага раёна.

У час Вялікай Айчыннай вайны ў Смальянах існавала гета  (руск.) (бел., вязні якога былі растраляны 5 кастрычніка 1942 года. Загінула 560—610 яўрэяў^[6] (паводле іншых звестак — 800^[7]). Выратаваўся толькі Каган Навум, які пасля ўступіў у партызанскі атрад.

Станам на 1999 год 537 гаспадарак. У наш час у Смальянах дзейнічае толькі драўляная праваслаўная Спаса-Праабражэнская царква 2-й паловы XVIII стагоддзя.

У 2011 годзе ў склад аграгарадка ўвайшла вёска Агранамічная^[8].

• 1880 год — 2315 чалавек, з іх 239 праваслаўных, 6 каталікоў, 1 евангеліст і 2069 іўдзеяў^[9].
• 1999 год — 1522 чалавек, 537 двароў.
• 2001 год — 646 чалавек;
• 2009 год — 593 чалавек^[3].

У Смальянах працуюць сярэдняя школа, дашкольная ўстанова, бальніца, дом культуры, бібліятэка, аддзяленне сувязі. Дзейнічае сярэдняя спецыяльная навучальная ўстанова — Аршанскі дзяржаўны аграрны каледж.

• Смальянскі замак (1-я палова XVII ст.) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000139шыфр 212Г000139.
• Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі (2-я палова XVIII ст.) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000138шыфр 212Г000138.
• Спаса-Праабражэнская царква (2-я палова XVIII ст.) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 212Г000137шыфр 212Г000137.
• Свята-Аляксееўская царква (1864 г.) —  Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 213Г000140шыфр 213Г000140.
• Магіла Тамаша Зана.
• Сядзібна-паркавы комплекс.
• Млын.

• Ратуша (XVIII ст.)

• Святаслаў Маркавіч Асіноўскі (нар. 1951) — беларускі пісьменнік і краязнавец.
• Анатоль Антонавіч Гіруцкі (нар. 1948) — беларускі мовазнаўца, пісьменнік.
• Аляксей Сцяпанавіч Крушынскі (1911—2006) — беларускі журналіст, першы галоўны рэдактар «Настаўніцкай газеты».
• Мікалай Паўлавіч Курчаў (1926—1985) — Заслужаны ўрач БССР.
• Міхаіл Дзям’янавіч Ціва (1939—1985) — беларускі вучоны. Кандыдат філасофскіх навук, член Саюза журналістаў.
• Яўгеній Ігнацьевіч Маруковіч (нар. 1946) — беларускі вучоны ў галіне тэхналогіі металаў.

• Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 48, 49. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).
• Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — 591 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8.
• Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т. / рэд. Г. П. Пашкоў і інш. Т. 2: Кадэцкі корпус — Яцкевіч. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2005. — 788 с.: іл. ISBN 985-11-0378-0.
• Smolany (2) // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom X: Rukszenice — Sochaczew. — Warszawa, 1889. S. 893—894.

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Смальяны
• Смальяны на сайце Radzima.org
• Смальяны на сайце Глобус Беларусі (руск.)
• Падарожжа ў Смальяны

Смальянскі сельсавет
Цэнтр	Смальяны
Пасёлкі	Трудавы
Вёскі	Бабрамынічы Васнева Вязьмічы Ганышава Гаравыя Паршні Жвікава Казённыя Паршні Камякі Карпаўшчына Кучына Масюкі Паркавая Парэчча Руклі Рэпухава Соманава Спаскае Ступавое Субачава Сялец Ціханы Цюльпін Шанькава Шыбекі