Полацкая езуіцкая акадэмія
Міжнародная назва	Academia Polocensis Societatis Jesu
Заснаваны	1812
Год закрыцця	1820
Краіна	Беларусь
Размяшчэнне	Полацк, Беларусь
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Полацкая езуіцкая акадэмія (1812—1820) — першая і адзіная вышэйшая навучальная ўстанова на сучаснай тэрыторыі Беларусі ў першай чвэрці ХІХ ст.^[1] У 1820 г. езуіты былі высланы з Расійскай імперыі, а Полацкая акадэмія ліквідавана.

Акадэмія створана на базе Полацкага езуіцкага калегіума згодна з указамі імператара Аляксандра І ад 12 студзеня і 1 сакавіка 1812 г. і атрымала правы ўніверсітэта. Мела тры факультэты: тэалагічны, філасофіі і вольных навук, а таксама старажытных і сучасных моў. Навучальны працэс кантраляваўся Міністэрствам асветы, па ўсіх іншых пытаннях акадэмія мелася падпарадкоўвацца генералу Таварыства Ісуса ў Расіі (на той час ім быў Тадэвуш Бжазоўскі). Акадэмія фактычна стаяла на чале асобнай навучальнай акругі, кантралюючы справы іншых езуіцкіх навучальных устаноў Расійскай імперыі - ў Полацку, Віцебску, Магілёве, Оршы, Мсціслаўлі, Дынабургу, Чачэрску, Клімавічах, Пецярбургу (да 1815 г.), Рызе, Адэсе, Астрахані, Саратаве, Раманаве (на Валыні).

На чале акадэміі стаяў рэктар і чатыры дарадцы, факультэтамі кіравалі дэканы. Тры цэнзары і сакратар акадэміі складалі цэнзурны камітэт. Навучанне было пазаканфесійным і фармальна пазасаслоўным і бясплатным, аднак за ўтрыманне студэнта ў канвікце (інтэрнаце) браліся грошы. Выпускнікі атрымлівалі чын 14-га класа і маглі паступаць на дзяржаўную службу. Акадэмія мела права надаваць навуковыя ступені магістраў вольных навук і філасофіі, дактароў тэалогіі, цывільнага і кананічнага права.

Адкрыццё акадэміі адбылося 29 мая 1812 г. Але неўзабаве Вялікая армія Напалеона увайшла ў межы Расійскай імперыі, і з-за пачатку вайны заняткаў у тым годзе студэнты і выкладчыкі так і не дачакаліся. Навучэнцы адправіліся дадому, а прафесары, дэманструючы лаяльнасць да расійскіх уладаў, з’ехалі ў глыб краіны. Урачыстая цырымонія пачатку навучальнага года адбылася ў студзені 1813 г., але з-за малалікасці студэнтаў вучоба пачалася толькі ў сакавіку. Першы нармальны навучальны год стартаваў 2 лістапада 1813 г. З наступнага года адукацыйны працэс стаў прыходзіць у норму. Заняткі пачаліся 15 верасня 1814 г. і працягваліся да 15 ліпеня 1815 г. Такі час пачатку і канца вучобы захоўваўся да канца існавання акадэміі.

На тэалагічным факультэце вывучалі дагматычную тэалогію, маральную тэалогію, святое пісанне, кананічнае права і гісторыю касцёла. На факультэце філасофіі і вольных навук сярод прадметаў былі логіка, метафізіка, дыялектыка, этыка, палітычная эканомія, геаметрыя, трыганаметрыя, фізіка, хімія, матэматыка, астраномія, архітэктура, батаніка, заалогія. На факультэце старажытных і сучасных моў вывучалі рускую, французскую, нямецкую, італьянскую, польскую, лацінскую, грэчаскую, сірыйскую і старажытнаяўрэскую мовы, а таксама літаратуру на гэтых мовах. У акадэміі працавалі кабінеты — натуральнай гісторыі, хімічны, фізічны, мінералагічны, заалагічны; меліся карцінная галерэя і збор архітэктурных мадэляў.

Узначальвалі акадэмію езуіты з багацейшым вопытам арганізацыйнай і педагагічнай дзейнасці. Выкладанне вялося дасведчанымі вучонымі мужамі. Утварыўся своеасаблівы сплаў амбітнай моладзі (зразумела, «моладзі» па тагачасных акадэмічных мерках) і абазнаных карыфеяў. З вядомых прычын сярод выкладчыкаў аказалася шмат іншаземцаў — Антоніа Калебота, Ігнацыа П’етрабоні, Матэа Малінары, Каэтан Анджаліні, Луіджы Руснаці, Якаб Кандраў, Шарль Баландрэ, Дэзідэрый Рышардо, Жак Журдан, Франсуа Гаво, Жан Разавен, Банавентура Віём і многія іншыя. Працавала і нямала езуітаў — ураджэнцаў Беларусі: Францішак Дзеружынскі, Вінцэнт Бучынскі, Самуэль Рагоза, Казімір Гласко, Юзаф Цытовіч, Язафат Залескі і інш. Агульная колькасць выхаванцаў Акадэміі і падначаленых ёй устаноў няўхільна павялічвалася: у 1818 г. яна ўжо перавысіла 500 чалавек, а ў 1820 г., напярэдадні яе закрыцця, ужо набліжалася да 700.

Полацкая акадэмія актыўна рыхтавала дактароў, магістраў і кандыдатаў навук. З 15 верасня 1814 г. па 15 верасня 1819 г., гэта значыць за пяць гадоў, розныя ступені прылі прысвоены 123 яе выпускнікам. З іх 17 чалавек сталі дактарамі тэалогіі і кананічнага права (напрыклад, Язафат Залескі); 43 — дактарамі грамадзянскага права; 13 — магістрамі тэалогіі (у т.л. Якаб Кандраў); 10 — магістрамі філасофіі; 2 — магістрамі вольных навук; 5 — кандыдатамі тэалогіі; 27 — кандыдатамі філасофіі (напрыклад, будучы праваслаўны епіскап Мінскі і Бабруйскі Антоній (Зубко)); 3 — кандыдатамі юрыспрудэнцыі і 1 атрымаў ступень кандыдата вольных навук^[2].

Акадэмія мела бібліятэку, друкарню. Наяўнасць грашовых сродкаў дазваляла езуітам умела стымуляваць навуковую і літаратурную дзейнасць выкладчыкаў і студэнтаў. Значную ролю ў гэтым адыграў першы на тэрыторыі сучаснай Беларусі часопіс — «Полацкі штомесячнік» (Miesięcznik Połocki), заснавальнікам і рэдактарам якога быў філосаф, прафесар акадэміі Вінцэнцій Бучынскі^[3] Часопіс складаўся з шасці раздзелаў: літаратуры і вольных навук, маральна-філасофскага, фізіка-матэматычнага, гістарычнага, крытыкі і літаратурных навін. Выданне выходзіла на працягу 1818—1820 гг. (за выключэннем 1819 г.). Усяго за час яго існавання пабачыла свет 14 нумароў, або сшыткаў, аб’яднаных у чатыры тамы.

Аднак Полацкай акадэміі не быў наканаваны доўгі век. 17 жніўня 1814 г. Папа Пій VII абнародаваў брэвэ Sollicitudo omnium ecclesiarum («Клопат усіх цэркваў») аб легалізацыі Таварыства Ісуса па ўсім свеце і аднаўленні яго ранейшых прывілеяў. Гэта азначала, што расійскія ўлады страчвалі аднаасобны кантроль за езуітамі і пачалі ставіць пад сумненне неабходнасць трываць на сваёй тэрыторыі уплывовую каталіцкую організацыю. Праваслаўныя іерархі, устрывожаныя поспехамі ордэна (нават патомны расійскі арыстакрат князь Дзмітры Галіцын стаў езуіцкім місіянерам!) і спалоханыя далейшымі перспектывамі яго экспансіі, здолелі пераканаць Аляксандра І у неабходнасці прыняцця актыўных антыезуіцкіх мер. Спачатку 20 снежня 1815 г. імператарскім указам езуітаў выдалілі з абедзвюх расійскіх сталіц – Пецярбурга і Масквы. На тэрыторыі Беларусі Таварыству Ісуса забаранілі прымаць на вучобу дзяцей праваслаўнага веравызнання. 13 сакавіка 1820 г. выйшаў новы загад Аляксандра І: «1) Иезуитов, как забывших священный долг не только благодарности, но и верноподданнической присяги, и поэтому недостойных пользоваться покровительством Российских законов, выслать под присмотром полиции, за пределы государства и впредь ни под каким видом и наименованием не впускать в Россию; 2) Полоцкую иезуитскую академию и подведомственные ей училища упразднить»^[4].

Частка студэнтаў была пераведзена ў Пяцярбургскі ўніверсітэт. Бібліятэка, друкарня і іншая маёмасць былі перададзены навучальным установам Полацка, Віцебска і Пецярбурга. У будынках акадэміі неўзабаве размясцілася Полацкае вышэйшае піярскае вучылішча.

У XIX стагоддзі Полацкая езуіцкая акадэмія з'яўлялася буйнейшым адукацыйным цэнтрам Беларусі. Атрымала вядомасць процістаянне Полацкай езуіцкай акадэміі і Віленскага ўніверсітэта, кіраўніцтва якога прытрымлівалася ідэалогіі ў духу французскага Асветніцтва^[5]. У Полацкай акадэміі замест польскай мовы стаў больш паслядоўна ўжывацца ў адукацыйным працэсе руская мова.

Полацкія езуіты спрыялі ўмацаванню рэгіянальнай беларускай ідэнтычнасці мясцовага дваранства ў процівагу паланізатарскай палітыцы Віленскага ўніверсітэта. Полацкая акадэмія дала цэлы шэраг грамадскіх, дзяржаўных і царкоўных дзеячаў Расійскай імперыі.

Пасля выгнання езуітаў з Расійскай імперыі нямала выкладчыкаў, выпускнікоў і студэнтаў працягнулі сваю выкладчыкую, навуковую і царкоўную дзейнасць у Заходняй Еўропе і Злучаных Штатах Амерыкі.

• Антоній Люстыг (рэктар калегіума з 1805 – 1 жніўня 1814)
• Алаіз Ландэс (1 жніўня 1814 – 1 жніўня 1817)
• Раймунд Бжазоўскі (1 жніўня 1817 – 1820)

• Джузэпэ Анджаліні (1813–1814)
• Раймунд Бжазоўскі (1814–1817)
• Міхал Ляснеўскі (1817–1820)

• Ігнацій Бжазоўскі (1813–1814)
• Францішак Бароўскі (1814–1817)
• Францішак Дзеружынскі (1817–1818)
• Клеменс Пятроўскі (1818 –1820)

• Ян Баршчэўскі
• Джавані Грасі
• Ян Ротан
• Максімільян Станіслаў Рыла
• Канстанцін Сцяпанавіч Сербіновіч
• Канстанцін Піевіч Тышкевіч
• Гаўдэнцый Шапялевіч

• Полацкі езуіцкі калегіум
• Бібліятэка Полацкай езуіцкай акадэміі
• Полацкая друкарня

• Блинова, Т. Б. Иезуиты в Беларуси (Их роль в организации образования и просвещения) / Т. Б. Блинова. — Гродно: ГрГУ, 2002. — 425 с. ISBN 985—417В Архівавана 6 верасня 2010.
• Иезуиты в Полоцке : 1580—1820 гг.: Часть 1 / Сост. Л. Данько. — Полоцк, издатель А. И. Судник, 2005. — 40 с.
• Иезуиты в Полоцке : 1580—1820 гг.: Часть 2 / Сост. Л. Данько. — Полоцк, издатель А. И. Судник, 2005. — 48 с.
• Инглот, М. Общество Иисуса в Российской Империи (1772—1820 гг.) и его роль в повсеместном восстановлении Ордена во всём мире. М., 2004.
• Мараш Я. Н. Очерки истории экспансии католической церкви в Белоруссии XVIII века / Я. Н. Мараш. — Минск: Вышэйшая школа, 1974. — 288 с.
• Сапунов А. П. Заметка о коллегии и академии иезуитов в Полоцке / А. П. Сапунов // Иезуиты в Полоцке : 1580—1820 гг.: Часть 2. — Полоцк, издатель А. И. Судник, 2005. — С. 7—40.
• Беларусь: Энцыклапедычны даведнік / Рэдкал.: Б. І. Сачанка і інш. — Мн.: БелЭн, 1995. — 800 с. — 5 000 экз. — ISBN 985-11-0026-9.
• Шылькевіч В. Ф. Полацкая езуіцкая акадэмія // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 11. — С. 459. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0198-2 (Т. 11).

• Здымкі на Radzima.org
• Зьміцер Серабракоў. Філязофія Акадэміі езуітаў у Полацку. – Фрагмэнты. – 2000. – №3-4.
• «Карты, танцы і другія забавы студэнтаў Полацкай акадэміі» артыкул на Arche.by Архівавана 15 верасня 2009.