Абеліск з вострава Філы — помнік старажытнаегіпецкай культуры, абеліск з ружовага граніту. Гэта адзін з двух абеліскаў з надпісамі, які паходзіць са свяшчэннага для старажытных егіпцян вострава Філы, размешчанага пасярод Ніла ў Верхнім Егіпце, на якім паводле легенды быў пахаваны Асірыс. З 19-га стагоддзя знаходзіцца ў Англіі.

Абеліскі былі знойдзены ў 1815 годзе і неўзабаве набыты англійскім падарожнікам егіптолагам Уільямам Джонам Бэнксам^[en], прадстаўніком вядомага арыстакратычнага сямейства Бэнксаў з графства Дорсет, які некалі валодаў у гэтым графстве замкам Корф. Замак быў знесены па рашэнні англійскага парламента^[1] з-за падтрымкі яго ўладальнікамі боку караля падчас Грамадзянскай вайны ў Англіі ў XVII стагоддзі, пасля чаго сямейства абгрунтавалася паблізу ад яго ў Кінгстан-Лейсі. Менавіта ў Кінгстан-Лейсі егіптолаг Бэнкс у XIX стагоддзі сабраў сваю егіпецкую калекцыю прадметаў культуры^[2].

Бэнкс заўважыў на абеліску два надпісы — адзін на старажытнаегіпецкай мове старажытнаегіпецкімі іерогліфамі, іншы — на старажытнагрэчаскай мове.^[3] Параўнаўшы два тэксты, якія не з'яўляліся ў цэлым узаемнымі перакладамі, Бэнкс палічыў, што сярод іерогліфаў ідэнтыфікаваў імёны Пталамей і Клеапатра. Пазней гэта было пацверджана даследчыкамі Томасам Юнгам і Жанам-Франсуа Шампальёнам, якому абеліск дапамог у расшыфроўцы старажытнаегіпецкага пісьма^[4].

Надпіс (118—117 да н.э.) змяшчае прашэнне жрацоў храма Ісіды на востраве Філы паменшыць цяжар расходаў на цырыманіяльныя прыёмы ваенных, які накладаўся на іх, і добразычлівы адказ на гэта прашэнне з боку Пталамея VIII Эвергета II і дзвюх яго царыц, Клеапатры II і Клеапатры III.^[4][5]

Помнік быў паказаны Бэнксу гідам Джавані Фінаці, які апісаў гэту гісторыю ў сваіх запісках^[4]. Бэнкс выявіў грэчаскі надпіс каля 20 радкоў даўжынёй, схаваны да таго часу пад паверхняй зямлі, на пастаменце, відавочна, ад абеліска, што калісьці паваліўся.

З-за шматтоннай вагі абеліска яго транспартаванне выклікала вялікія тэхнічныя цяжкасці і ледзь не скончылася катастрофай^[4]. У першы прыезд Бэнкса вываз манумента наогул апынуўся няздзейсным з-за адсутнасці адпаведнага рыштунку; ён удаўся толькі падчас яго другой паездкі ў Егіпет у 1818—1819 гадах у суправаджэнні Джавані Бельцоні, які раней выступаў у якасці цыркавога асілка, а затым стаў інжынерам-гідратэхнікам^[4]. Створаны Бельцоні для пагрузкі манумента часовы прычал абваліўся ў ваду пад вагай маналіта, які таксама пагрузіўся ў ваду. Затым, з невялікай шкодай для каменя, яго ўдалося спусціць на баржы па вадаспадзе ўніз па цячэнні Ніла.

У 1821 годзе абеліск быў прывезены ў Англію, і герцаг Уэлінгтан прапанаваў транспартаваць яго да Кінгстан-Лейсі на гарматным лафеце.^[4]

Пастамент, адкапаны пазней, таксама выклікаў цяжкасці з транспартаваннем з-за сваёй вялікай масы. Ён быў дастаўлены на найбліжэйшы нізкі мацерыковы бераг, дзе праляжаў два гады, рызыкуючы быць змытым пры нільскай паводцы, пакуль вырашалася, як яго даставіць. У выніку было вырашана везці яго волакам па сушы ў абыход рачных парогаў. Апошні фрагмент комплексу быў прывезены з Егіпта толькі ў 1829 годзе. Самы цяжкі камень важыў амаль 11 тон, і яго цягнулі 19 коней. Для рэстаўрацыі пашкоджаных фрагментаў выкарыстоўваўся лівійскі граніт з развалін буйнога старажытнарымскага горада Лептыс-Магна, падараваны Бэнксу для гэтай мэты брытанскім каралём Георгам IV.

Абеліск, вывезены па даручэнні Бэнкса з Егіпта, быў пастаўлены ў садзе яго сядзібы Кінгстан-Лейсі. Месца для ўстаноўкі абеліска на поўдзень ад дому было выбрана герцагам Уэлінгтанам. У 1827 годзе ён заклаў камень у падмурак абеліска; узвядзенне збудавання працягвалася да 1839 года. Гісторыя помніка і яго перамяшчэнняў адлюстравана ў надпісе на англійскай мове, змешчаным на ім^[4].

Пазней Кінгстан-Лейсі, як і многія былыя сядзібы англійскай арыстакратыі, была выкуплена Нацыянальны фонд аб'ектаў гістарычнай цікавасці або прыроднай прыгажосці, пасля чаго стала даступнай для публікі^[6].

У 2010-х гадах праводзіліся даследаванні стану абеліска і надпісаў на ім з выкарыстаннем найноўшых методык^[7]. Оксфардскія навукоўцы спадзяюцца лепш разабраць грэчаскі надпіс, які дрэнна чытаўся, а таксама пераканацца, што на старой літаграфіі егіпецкія іерогліфы перапісаны з абеліска правільна. Для гэтага надпісы фатаграфуюцца пад рознымі вугламі, што дазволіць устараніць скажэнне выяў рэльефных знакаў іх ценямі (рэфлектыўная трансфармацыйная візуалізацыя, англ. RTI — reflective transformational visualisation).

• Цікаўнасць да старажытнаегіпецкай спадчыны і, у прыватнасці, да спадчыны вострава Філы быў падагрэты еўрапейскімі сродкамі масавай інфармацыі ў сувязі з правядзеннем даследчага касмічнага палёту ў рамках праекта Еўрапейскага касмічнага агенцтва «Разета» да каметы Чурумава-Герасіменка з пасадкай 12 лістапада 2014 года на ядро каметы спускальнага апарата «Філы», названага ў гонар вострава^[7]. Увесь праект таксама названы ў гонар важнага еўрапейскага адкрыцця ў вобласці старажытнаегіпецкай культуры, а адзін з лабараторных модуляў названы «Пталамей»^[7][8].

• Edwyn R. Bevan, The House of Ptolemy (London: Methuen, 1927) pp. 322–323 Textus
• E. A. Wallis Budge, The decrees of Memphis and Canopus (3 vols. London: Kegan Paul, 1904) vol. 1 pp. 139–159 Няпоўны тэкст на Google Кнігах.
• Erik Iversen, Obelisks in exile. Vol. 2: The obelisks of Istanbul and England (Copenhagen: Gad, 1972) pp. 62–85
• T. G. H. James, Egyptian antiquities at Kingston Lacy, Dorset: the collection of William John Bankes. San Francisco: KMT Communications, 1993—1994
• Stephanie Roberts, «The Real Cleopatra's Needle» in Ancient Egypt (Dec. 2007/Jan. 2008)
• Anne Sebba, The exiled collector: William Bankes and the making of an English country house. London: John Murray, 2004

• На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Абеліск з вострава Філы