Монархия

Монархия Викимилектә

Монархия (лат. monarchia от бор. грек. μοναρχία «единовластие» < μόνος «яңғыҙ, бер бөтөн» + ἀρχή «власть, хакимлыҡ») — дәүләт башлығы тейешле исем йөрөткән монарх (батша, батша, император, солтан, әмир, фирғәүен һ. б.) булған дәүләт ҡоролошо формаһы. Монархтың сикләнмәгән вәкәләтлек мөҙҙәте бар, шул уҡ ваҡытта уның хоҡуҡтары конституция йәки парламент менән сикләнеүе мөмкин. Эш буйынса монархтарҙың власы абсолюттан алып тик формальға тиклем үҙгәреп тора. Ҡағиҙә булараҡ, дәүләт башлығының монархия аҫтындағы вазифаһы мираҫ итеп алына. Хәҙерге заманда иң киң таралған парламент монархияһы — монарх власы формаль булған, ә ғәмәлдә дәүләт менән парламент идара итә.

Монархияның классик формаһының (абсолютизм) төп һыҙаттары:

• үҙ власын ғүмерлеккә йә унан баш тартҡанға тиклем (батша, батша, император, шаһ) тормошҡа ашырған берҙән-бер дәүләт башлығының булыуы;)ү^[1];
• ҡағиҙә булараҡ, нәҫелдән килгән (йола йә закон буйынса) юғары власты тапшырыу тәртибе;
• монарх милләт берҙәмлеген, традицияларҙың тарихи өҙлөкһөҙлөгөн кәүҙәләндерә, халыҡ-ара аренала дәүләтте кәүҙәләндерә
• контрасигнатура (минстрҙарҙың имзаһы һәм яуаплылығы) институтына баҫым яһаған монархтың хоҡуҡи иммунитеты һәм бойондороҡһоҙлоғо.

Йыш ҡына монархия тип һаналған дәүләттәр үрҙә һаналған һыҙаттарға тура килмәй. Өҫтәүенә, ҡайһы бер осраҡтарҙа монархия менән республика араһындағы сикте теүәл билдәләүе ҡыйын. Римда, мәҫәлән, Принсипат осоронда һайланма монархия булған. Речь Посполитая, монархия булып, элеккесә үҙенең республика институттарын һаҡлап ҡала. Европа императоры, башта республика ғәҙәттән тыш магистратураһы була, ә «Речь Посполитая» атамаһы һүҙмә-һүҙ «республика» тип тәржемә ителә.

• Абсолют монархия — монархия монархтың сикләнмәгән власын күҙҙә тота. Бындай монархияла власты мираҫ итеп алалар йәки монарх уның вариҫын тәғәйенләй. Абсолют монархия осоронда бөтә власть тулыһынса монархҡа буйһона, халыҡ ихтыярын рәсми рәүештә, мәҫәлән, кәңәшмә орган (әлеге ваҡытта Сәғүд Ғәрәбстаны, Берләшкән Ғәрәп Әмирлеге, Оман, Катар) аша белдерергә мөмкин.
• Конституцион монархия — монарх власы конституция, яҙылмаған хоҡуҡ, башҡа закондар йәки традициялар менән сикләнгән монархия. Конституцион монархия ике формала була ала: дуалистик монархия (Австро-Венгрия империяһы 1867—1918, Япония империяһы 1889—1945, Германия империяһы 1871—1918, әлеге ваҡытта Марокко, Иордания, Күвейт һәм ҡайһы бер резервациялар менән Монако һәм Лихтенштейнда) һәм парламент монархияһы (хәҙер Дания, Швеция).
  1. Парламент монархияһы — монарх реаль көскә эйә булмаған һәм вәкиллекле функциялар башҡарған конституцион монархия төрө. Парламент монархияһында хөкүмәт дәүләттең башҡа органдарына ҡарағанда ҡеүәте күберәк булған парламент алдында яуаплы (был илдән-илгә үҙгәреп торһа ла) (Бөйөк Британия, Япония парламент монархияһы өлгөһө булып тора).
  2. Дуалистик монархия (лат. Dualis — ике яҡлы) — конституцион монархия төрө, унда монархтың власы закондар сығарыу өлкәһендә конституция һәм парламент менән сикләнә, әммә улар билдәләгән сиктәрендә хаким ҡарарҙар ҡабул итеү азатлығына эйә (әлеге ваҡытта Марокко, Иордания). Монарх хөкүмәтте тәғәйенләү хоҡуғына эйә.
• Теократик монархия — бик һирәк осрай торған монархия төрө, унда бөтә сәйәси власть монарх ҡулында туплана, ул дәүләт власынан тыш рухи власты ла тормошҡа ашыра (Сиркәү башлығы). Икенсе шарт — дин менән сәйәсәттең тығыҙ бәйләнеше. Монарх — Ерҙә Алланың идара башлығы һәм бөтә мөһим мәсьәләләр Алла күрһәтмәләре, вәхшилектәре йәки ҡанундары буйынса хәл ителә. (хәҙерге Ватикан һәм Сәғүд Ғәрәбстаны, элекке Черногория).

• Боронғо Көнсығыш монархияһы — кешелек тарихында беренсе идара итеү формаһы, уға ғына хас уникаль һыҙаттарға эйә булған.р.
• Феодаль монархия (урта быуат монархияһы) — бер-бер артлы өс осор үҫеш кисерә: иртә феодаль монархия, ҡатлам вәкилдәре монархия, абсолют монархия.^[2] Ҡайһы бер тикшеренеүселәр беренсе һәм икенсе баҫҡыстар араһына аҫабалыҡ монархияһын ҡуя.^[3][4].
  • Иртә феодаль монархия — хронологик яҡтан төньяҡ илдәрендә идара итеүҙең беренсе формаһы, ул иртә феодаль империялар барлыҡҡа килгән осорҙа ла, артабанғы феодаль тарҡалыу осоронда ла булған..
  • <i>Аҫабалыҡ монархияһы</i> — монархия, юғары власть ҡабаттан реаль булып китә һәм уны тапшырыу тәртибе төп феодаль лордтарҙың ихтыярына бәйле булыуҙы туҡтата, монарх рыцарлыҡ һәм өсөнсө ҡатлам менән союзға инә һәм дәүләтте үҙәкләштереү процесын башлай.
  • Ҡатламлы-вәкәләтле монархия — монархия власы, аҫабалыҡ монархияһындағы кеүек, вассал вәкилдәре менән генә түгел, ә өсөнсө ҡатлам вәкилдәре менән дә сикләнгән.
  • Абсолют монархия — ҡатламдарҙың өҫтөнлөгө булған монархия, аҫабалыҡ монархияһындағы кеүек вассал вәкилдәре менән генә сикләнмәгән, өсөнсө ҡатлам вәкилдәре менән дә сикләнгән.
• Диократик монархия — сиркәү башында йәки дин әһелендә сәйәси власҡа эйә булған монархия.
• Шәхси монархия — легитимлығы нәҫелдән килгән хоҡуҡҡа түгел, ә монархтың шәхси сифаттарына нигеҙләнгән монархия. Бындай монарх, ҡағиҙә булараҡ, власты хәрби көстәр, түңкәрелеш һәм башҡа көс ҡулланыу юлы менән ала. Шәхси монархтарҙың типик вәкилдәре булып Диадохтар тора, улар үҙҙәренең батшалыҡтарын Александр Македонский империяһы өлөштәренән төҙөгәндәр.^[5].

Монархия монархизм күҙлегенән ҡарағанда Юғары власть принцибы булып тора, ул Алла ихтыяры монархының үтәлеүенә нигеҙләнгән һәм ошонан үҙ власын ала. Монарх, был төшөнсә буйынса, Власты Алланан ала. Шуның нигеҙендә монархистар монархияны республиканан айыралар (унда юғары дәүләт власы кешегә консенсус — дөйөм һайлауҙар һөҙөмтәһендә бирелә) һәм аристократиянан (унда юғары власть йәмғиәттең иң аҫыл вәкилдәре аҙсылығына ҡарай).^[6]. Монархист өсөн монарх тәү сиратта юридик түгел, ә әхлаҡи абруй булып тора. Шуға ярашлы, монархия идара итеүҙең «Аллаға ярайһы ғына» формаһы тип һанала, шул уҡ ваҡытта республиканы йыш ҡына «шайтан уйҙырмаһы» тип һанайҙар. "Күк ерҙән һис шикһеҙ яҡшыраҡ, ә күк ерҙән яҡшыраҡ булғанға күрә, һис шикһеҙ, ерҙәге иң яҡшыларҙы, алланы күреүсе Мусаға әйтелгәнсә, күк образында урынлаштырылған тип танырға кәрәк: «виждь, да сотвориши вся по образу показанному тебе на горе» (Исх. 25:40), йәғни Алла Ерҙә батшаны раҫлай; ул ерҙә нәҫелдән килгән батша урынлаштыра (Изге Филарет Москва).

^[7].

Исемлектә 2020 йылғы монархиялар. Айырым исемлекте доминиондар — монархиялар — элекке инглиз колониялары күрһәтелә, уларҙа дәүләт башлығы — Бөйөк Британия королеваһы (короле) .

•  Андорра — князья-соправители Эммануэль Макрон (2017) һәм Жоан Энрик Вивес-и-Сисилья (c 2003)
•  Бельгия — король Филипп (2013)
•  Ватикан — папа Франциск (2013)
•  Бөйөк Британия — королева Елизавета II (1952)
  •  Гернси — герцог Елизавета II (1952)
  •  Джерси — герцог Елизавета II (1952)
  •  Мэн утрауы — лорд Елизавета II (1952)
•  Дания — королева Маргрете II (1972)
•  Испания — король Филипп VI (2014)
•  Лихтенштейн — кенәз Ханс-Адам II (1989) кенәз Алоиза регент (монарх урынына дәүләткә ваҡытлыса етәкселек итеүсе)(2004)
•  Люксембург — Бөйөкй герцог Анри (2000, 1998 йылдан регент (монарх урынына дәүләткә ваҡытлыса етәкселек итеүсе))
•  Мальта ордены — кенәз һәм Бөйөк Магистр Марко Луццаго (с 2020)
•  Монако — кенәз Альбер II (2005)
•  Нидерланд — король Виллем-Александр (2013)
•  Норвегия — король Харальд V (1991) при регентстве кронпринц Хокон регентлығы.
•  Швеция — король Карл XVI Густав (1973)

•  Афғанстан — әмир Һибәтулла Ахунзадә (2021)
•  Бахрейн — король Хамад ибн Иса Әл Хәлифә (2002, әмир в 1999—2002)
•  Бруней — солтан Хассанал Болкиах (1967)
•  Бутан — король Джигме Кхесар Намгьял Вангчук (2006)
•  Иордания — король Ғабдуллаһ II (1999)
•  Камбоджа — король Нородом Сиамони (2004)
•  Катар — әмир Тамим бин Хамад Әл Тани (2013)
•  — әмир Наваф әл-Ахмед әл-Джабер ас-Сабах (2002)
•  Малайзия — Янг ди-Пертуан Агонг Ғабдулла II (2019)
  • Джохор — солтан Ибраһим Исмәғил (2010)
  • Кедах — солтан Туанку Сәлеһуддин ибни Әл-Мархум Султан Бадлишах (2017)
  • Келантан — солтан Мөхәммәт V Фарис Петра (2010)
  • Негри-Сембилан — Янг ди-Пертуан Бесар Мухриз (2008)
  • Паханг — солтан Ғабдулла (2002)
  • Перак — солтан Назрин Муизуддин Шах (2014)
  • Перлис — раджа Сайед Сираджуддин (2000)
  • Селангор — солтан Шарафутдин Идрис (2001)
  • Тренгану — солтан Мизан Зайнал Абидин (1998)
•  — президент Хәлифә ибн Зайд ан-Нахайян (2004)
  • Абу-Даби — әмир Хәлифә ибн Зайд ан-Нахайян (2004)
  • Аджман — әмир Хумайд IV ибн Рашид ан-Нуайми (1981)
  • Дубай — әмир Мөхәммәт ибн Рашид әл-Мактум (2006)
  • Рас-эль-Хайма — әмир Сәғүд бин Сакр әл-Касими (с 2010)
  • Умм-эль-Кайвайн — әмир Сәғүд бин Рашид әл-Муалла (2009)
  • Эль-Фуджайра — әмир Хамад II бин Мөхәммәт аш-Шарки (1974)
  • Шарджа — әмир Султан III бин Мөхәммәт әл-Касими (1972 йылдан 1987 йылға тиклем һәм 1987 йылдан)
•  Оман — солтан Хейсам бен Тарик (с 2020)
•  Сәғүд Ғәрәбстаны — король Салман ибн Абдул-Азиз Әл Сәғүд (2015)
•  Таиланд — король Маха Вачиралонгкорн (с 2016)
•  Япония — император Нарухито (с 2019)

•  Лесото — король Летсие III (с 1990 по 1995 и с 1996)
•  Марокко — король Мөхәммәд VI (с 1999)
•  Эсватини — король Мсвати III (с 1986)

•  Самоа — О ле Ао О ле Мало Ваалетоа Суалауви II (с 2017)
•  Тонга — король Тупоу VI (с 2012)

Милләттәр берләшмәһе башлығы посты титул түгел һәм нәҫел буйынса күсмәй. Хөкүмәт башлығы булып бөйөк британия монархы алышанғандан һуң, берләшмә дәүләт-ағзаларының яңы ойошмаһының формаль башлығы тәғәйенләү тураһында ҡарар ҡабул итә.

Берләшмә короллектәре (доминион тип элек тип аталған) монархы дәүләт башлығы булып тора, Бөйөк британия генерал-губернатор тәҡдим иткән.

•  Антигуа һәм Барбуда
•  Багам Утрауҙары‎
•  Барбадос
•  Белиз
•  Гренада
•  Канада
•  Сент-Винсент һәм Гренадин
•  Сент-Китс һәм Невис
•  Сент-Люсия
•  Ямайка

•  Австралия
•  Яңы Зеландия
  •  Кук Утрауҙары
  •  Ниуэ
•  Папуа — Яңы Гвинея
•  Соломон Утрауҙары
•  Тувалу

•  Индонезия
  • Джокьякарта айырым округы — губернатор X Хаменгкубувоно (1998) — губернатор тауыш биреү юлы менән һайлана, әммә был вазифаға Джокьякарта Пакуаламан кенәздәреһәм солтандары ғына һайлана ала

• Черногорияла Черногория король йорто вариҫтары статусы «Петрович-Ньегос династияһы вариҫтарының статусы тураһында» закон менән көйләнгән. Атап әйткәндә, хөкүмәт Петрович-Негошей фондын булдыра, уның эшмәкәрлеге «Черногория мәҙәниәтен үҫтереүгә, гуманитар проекттарҙа ҡатнашыуға һәм Черногория һәм уның традициялары мәнфәғәтендә эшмәкәрлекте үҫтереүгә йүнәлтелгән» төҙөлөшө бер нисә династияһы вариҫтарына түләү бирелгән, династия вариҫтарына ҡулланыу өсөн бер нисә бина бирелә, шул иҫәптән Негушиҙа батша Николай I йорто, йәнәшәләге баҡсалар һәм болондар менән файҙаланыу хоҡуғына эйә була, ә батша йорто башлығына «династия вариҫтары вәкиле» статусы һәм ошо исем менән бәйле ҡайһы бер өҫтөнлөктәр һәм бурыстар бирелә:
  • Уларға династия символын ҡулланырға мөмкин.
  • Улар Черногория президенты, Хөкүмәт рәйесенең тулы хоҡуҡлы вәкиле була ала.
  • Петрович-Негоше фондының етәксе комитеты рәйесе була алалар.
  • Улар билдәләнгән тәртипкә ярашлы дәүләт объекттары менән файҙалана алалар.
  • Улар дәүләи церемониялары үткән Подгорица Һарайының беренсе ҡатын файҙалана алалар һәм өҫтөнләктәре бар..
  • Улар ай һайын эш хаҡы ала, улырҙың эш хаҡы Черногория президентының эш хаҡына тигеҙ.
  • Улар административ һәм дәүләт тәьмине хоҡуғына эйә.
    • Хәҙерге династияһы вәкиле Никола Петрович-Негош (с 2011)

• Танылмаған Днестр буйы Молдова Республикаһы Рәсәй Император йорто статусы ПМР Президентының «Приднестровье Молдавия Республикаһында Рәсәй Император йортоноң статусы тураһында» указы һәм уның ҡушымтаһы менән көйләнгән..

• Ботсвананың консультатив органы — юлбашсылар палатаһы. Кәңәшләшеү органы булып тора һәм ун биш ағзанан тора — иң эре ҡәбиләләрҙең һигеҙ юлбашсыһы — ғүмерлек ағзалар, дүртәүһе бәләкәй райондар тарафынан биш йылға һайлана, өсәүһе Палата тарафынан тәғәйенләнә. Әммә, атамаһына ҡарамаҫтан, был палата парламентҡа индерелмәгән.
• Зимбабвела ике палаталы парламент палаталарының береһе булып Сенат тора, уның 16 урыны юлбашсылар Советы һайлаған вәкилдәр өсөн тәғәйенләнгән, шулай уҡ юлбашсылар Советы рәйесе һәм урынбаҫары өсөн тәғәйенләнгән.

•  Яңы Зеландия
  • Яңы Зеландия идара иткән үҙидаралыҡлы булмаған Токелауҙа Хөкүмәт — Файпул советы, ул территорияны тәшкил иткән атоллдарҙың өс юдбашсыһынан тора. Хөкүмәт Башлығы Совет ағзаларынан бер йылға һайлана.

•  Индонезия
  • Джокьякарта — солтан X Хаменгкубувоно (1989)
  • Пакуаламан — кенәз X Алам Пак (2016)
•  Непал
  • Ло Короле — 2016 йылдан вакант урын

•  Ботсвана
  • Бамангватый — король (Kgôsi) Ә ян Серетс (c 1979)
•  Гана
  • Ашанти — король II Отумфо Осеи Н Туту (1999)
•  Нигерия
  • Сокото — әмир Әл-Мөмьин Солтан Абубакар Кабкаб (2006)
•  Уганда^[8]
  • Анколь — король Чарльз Рвебишенгье Арьяйдж (2011)
  • Буганда — король Мувенд Рональд (1993)
  • Буньоро — король Сөләймән I Гафабус Игур (1994)
  • Бусога — конфедерация башлығы Эдуард Мулок Вамбузить Колумбус (2009); Британлы уильям уилберфорс Кадумбула Габула <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%A3%D0%B8%D0%BB%D1%8C%D1%8F%D0%BC_%D0%A3%D0%B8%D0%BB%D0%B1%D0%B5%D1%80%D1%84%D0%BE%D1%80%D1%81_%D0%9A%D0%B0%D0%B4%D1%83%D0%BC%D0%B1%D1%83%D0%BB%D0%B0_%D0%93%D0%B0%D0%B1%D1%83%D0%BB%D0%B0_%D0%9D%D0%B0%D0%B4%D0%B8%D0%BE%D0%BF%D0%B5_IV(недоступная ссылка)" rel="mw:ExtLink" title="Уильям Уилберфорс Кадумбула Габула Надиопе IV" class="new cx-link" data-linkid="338">IV</a> (иғлан ителгән; хәҙерге ваҡытта оппозицияла) (2014)
  • Рвензурур — король Ирема Чарльз Мумбер Кибанзанг Уэсли II (2009)
  • Торо — король Игур Рукиди Нуимба Кабамба IV (2010)
•  КАР
  • Квазулу-Наталь — король Зулу Мисузула (2021 с)

•  Яңы Зеландия
  • Маори — король Тухеитиа Паки (2006)
• Уоллис и Футуна (заморская территория Франции)
  • Ало — Лино Лелейвай (2018)
  • Сигав — король Эуфенио Такала (2016)
  • Увеа — король Паталионе Канимоа (2016)

• Водовозов В. В. Монархия // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Томас Мартин. Древняя Греция. От доисторических времен до эпохи эллинизма = Thomas R. Martin. Ancient Greece: From Prehistoric to Hellenistic Times. — М.: Альпина нон-фикшн, 2020. — ISBN 978-5-00139-246-0.

• Звягинцев Е. А. Королевская власть // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
• Монархия 2020 йыл 19 сентябрь архивланған. буласаҡ Асыҡ Каталог
• Кареев, Көнбайыш европа монархия XVI, XVII һәм XVIII быуат сайты «Руниверс»

Ҡалып:Монархия