Азиаттар
Азиаттар — расаһына, диненә, ҡайһы милләттән булыуына, ниндәй телдә һөйләшеүенә ҡарамаҫтан, Азияның ерле халҡына һәм Евразия континетының Азия өлөшөндә тыуған кешеләргә бирелгән йыйылма атама. Азиаттар тигән термин төрлө илдә төрлө мәғәнәлә ҡулланылырға мөмкин. Яңы Донъяның ҡайһы бер илдәрендә (Бразилия[1], АҠШ[2]) азиат термины халыҡ иҫәбен алғанда Азиянан сыҡҡан кешеләрҙе билдәләү өсөн ҡулланыла. Австралияла халыҡ иҫәбен алыу йомғаҡтарын анализлау өсөн саҡ ҡына ҡатмарлыраҡ система файҙаланыла, уға ярашлы, Азия дүрт төбәккә бүленә — үҙәк һәм көньяҡ; көньяҡ-көнсығыш; төньяҡ-көнсығыш; һәм Яҡын Көнсығыш (Төньяҡ Африканы ла индереп)[3]. БДБ илдәрендә һәм Европала бындай осраҡтарҙа ғәҙәттә аныҡ милләт атала (ҡаҙаҡтар, ҡытайҙар, һиндтәр һ.б.). Йыш ҡына «азиаттар» термины «монголоидтар» терминына тиңләштерелә.
Мәғәнәүи төрлөлөк
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Бразилияла һәм АҠШ-та ғәҙәттә Көнсығыш һәм Көньяҡ-Көнсығыш Азиянан сыҡҡан, сағыу монголоид расаһы билдәләренә эйә булған кешеләрҙе (йәғни япондарҙы, корейҙарҙы, ҡытайҙарҙы һ.б.) азиат тип һанайҙар. Азия территорияһында йәшәүсе европеоидтар, гендары буйынса ғәрәптәр, төрөктәр, йәһүдтәр, ирандар, кавказдар АҠШ-та аҡ тәнлеләргә[4][5][6][7] индерелә, ә ҡуңырыраҡ тәнле индустар һәм малайҙар халыҡ иҫәбен алғанда, ғөмүмән, «башҡалар» тип кенә билдәләнә. Бөйөк Британияла, киреһенсә, «Asian» термины менән нигеҙҙә һиндтәр, пакистандар һәм Индостан ярымутрауының башҡа халыҡтары атап йөрөтөлә. Шуныһы ҡыҙыҡ: КАР-ҙа апартеид осоронда япондар аҡ тәнлеләргә индерелә, ә азиаттар тип Инд-Пакистан субконтиненты[8] халҡы ғына атала.
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]375 йылда Үҙәк Азияның күсмә халҡы булған һундар Германарих етәкселегендәге остготтар империяһын тар-мар итә. IV быуат аҙағына һундар Византия империяһы сигенә барып етә. Һундарҙың Европа континентының көнбайышына, төпкөлгә, үтеп инеүе Европа халыҡтарының торған урынынан күпләп күсеп китеүенә килтерә, һәм был ваҡиға халыҡтарҙың бөйөк күсенеүе тип йөрөтөлә. Алман ҡәбиләләре (ул дәүерҙә Рим империяһын баҫып алыуҙа һәм емертеүҙә ҡатнашҡан билдәле алман хакимдарына Аларихты индерергә була) менән бергә һундар Рим империяһына ҡаршы походтарҙа ҡатнаша. Һундар Европаға атҡа ныҡ итеп беркетелә торған эйәр менән өҙәңге кеүек бығаса күрелмәгән яңылыҡты килтерә, был яу ваҡытында ике ҡуллап эш итергә һәм атты кәрәк яҡҡа аяҡ менән борорға мөмкинлек бирә. Рим һыбайлылары еңел эйәр ҡулланһа ла, өҙәңге Европа өсөн өр-яңы ҡулайлама була.
1237 йылда монголдар Европаға йүнәлә, ләкин сәфәр 1241 йылда Вена тирәһендә Угэдэйҙың вафаты арҡаһында өҙөлә (Көнбайышҡа поход).
Үҙҙәре борон-борондан көн күргән урындарҙан ситкә Азия кешеләре тәүләп бөйөк географик асыштарға тиклем үк аяҡ баҫа. Мәҫәлән, Америкаға һәм Тымыҡ океан утрауҙарына Азиянан сыҡҡан кешеләр Колумбҡа тиклем бер нисә мең йыл элек үк барып юлыға. Төньяҡ Африка ярҙарында беҙҙең эраға тиклем дә Финикия колониялары була (шул иҫәптән Карфаген). Урта быуаттарҙа төньяҡ һәм көнсығыш Африкала ғәрәптәр төпләнә.
XX быуаттың һуңғы тиҫтә йыллыҡтарында таралған фекер буйынса, европалыларҙың ата-бабалары Европаға Африканан Азия аша килеп эләккән, шунлыҡтан европалыларҙы ниндәйҙер кимәлдә «азиаттар» тоҡомо тип ҡарарға була. Голландтар Африкалағы Кап колонияһына малай ҡолдарын (кап малайҙары тип йөрөтөләләр) алып килә. XIX быуатта ҡоллоҡто бөтөргәндән һуң инглиздәр һәм испандар Америкалағы колонияларына батрак-кулиҙарҙы яллай. Азиаттарҙың мобиллеге көсәйеп, XX быуат башынан Азия континентынан сыҡҡандарҙың иҡтисади һәм сәйәси миграцияһы тулҡындары алға киткән илдәрҙә азиаттар һаны артыуға килтерә.
Географик таралыу
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Түбәндәге илдәрҙең рәсми дәүләт статистика комитеттары мәғлүмәттәре буйынса:
- Аргентина 0,5 % (200 мең) (ҡара: азиаттар Аргентинала)
- Бразилия 0,9 млн йәки халыҡтың 0,7 % — азиаттар Бразилияла
- АҠШ халыҡтың 5,1 % (15,2 млн кеше) — азиаттар АҠШ-та, шул иҫәптән
- Гавайи штаты халыҡтың 38,6 %
- Калифорния штаты халыҡтың 12,3 %
- Канада халыҡтың 11,2 % (3,5 млн кеше — азиаттар Канадала)
- Яңы Зеландия 2006 й. (йәниҫәп) халыҡтың 9,2 % 2001 й. (йәниҫәп) 6,6 % менән сағыштырғанда
- КАР 2,5 % (1,2 млн — азиаттар ЮАР-ҙа)
- Австралия халҡының 6,7 % (1,6 млн — азиаттар Австралияла)
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Вопрос 4.08 бразильской переписи населения 2000 г. [1](недоступная ссылка)
- ↑ 1990 Census: Instructions to Respondents. Дата обращения: 27 июля 2008. Архивировано 16 март 2012 года.
- ↑ 1249.0 - Australian Standard Classification of Cultural and Ethnic Groups (ASCCEG), 2005-06. Дата обращения: 27 июля 2008. Архивировано 16 март 2012 года.
- ↑ 2000 Census of Population, Public Law 94-171 Redistricting Data File: Race. U.S. Census Bureau. Дата обращения: 5 ғинуар 2010. Архивировано 20 октябрь 2004 года. 2009 йыл 31 август архивланған.
- ↑ Revisions to the Standards for the Classification of Federal Data on Race and Ethnicity. Дата обращения: 16 март 2010. Архивировано 16 март 2012 года. 2012 йыл 6 август архивланған.
- ↑ Definition of a White person in US and UK
- ↑ The Races of Europe 2011 йыл 26 июль архивланған. by Carlton Stevens Coon. From Chapter XI: The Mediterranean World — Introduction: «This third racial zone stretches from Spain across the Straits of Gibraltar to Morocco, and thence along the southern Mediterranean shores into Arabia, East Africa, Mesopotamia, and the Persian highlands; and across Afghanistan into India.»
- ↑ Honorary Whites, Time (19 янв. 1962). 2010 йыл 7 декабрь архивланған.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Һундар
- Аттила
- Монголдар
- Сыңғыҙхан
- Монгол империяһы
- Алтын Урҙа
- Эшсе-кулиҙар
- Аҙ һанлы халыҡтар өҫтөнлөк иткән АҠШ штаттары
- Этнография
Text is available under the CC BY-SA 4.0 license; additional terms may apply.
Images, videos and audio are available under their respective licenses.
