تۆرک میفوْلوْژیسی
اینانج سیستمی تنگری‌چیلیک شامانیزم
باش تانری و تانریچالار گؤی تانری کایراخان اولگن ائرلیک آغ اوْغلانلار قارا اوْغلانلار قارا قێزلار آغ قێزلار قارشیت خان پۇرا خان بۇرچا خان ياشیل خان قاراقوش خان قانیم خان باخدی خان دمیرخان قاراش خان ماتیر خان شێنقای خان کؤمور خان بادیش خان ياباش خان اۇچار خان کئری خان مئرگئن قێزاغان خان اۇمای گئییک آتا باراک آتا ائلبیس مایقیل قاتای خان آی آتا گون آنا آلاز خان آلتای خان آندار خان آیزیت قیش خان بۇسول خان بۇنچاق خان بیچورا ساتیلای سو ایيئسی اردنَی اوْد آنا یاباش خان یاشیل خان کامبار کۇیاش
داستان و قهرمانلار دده قوْرقود داستانلاری ارگنه کون اوْغوز خاقان ماناس دستانی بوْزقورد دستانی آلپ ارتونقا دستانی يارادیلیش دستانی کؤچ دستانی تؤره‌نیش دستانی کؤچ دستانی تؤرونگئی ائژئ
باشلیجا قاوراملار یئر-سو گؤی-قال یئرآلتی اولوقایین اییئ گؤیون گؤبه‌یی قام شامان اوْزان آشیق چوْر آرچورا
بؤلمه فایل
ب دان دییش

اۇمای — قدیم تۆرک میفوْلوْژیسینده ائو، حئیواندارلیق تانریچاسی.

ياخشیلیق تانریچاسی. اوْمای (اێمای، اۇبای، هۇمای) خانیم اوْلاراق دا بیلینر. آنا تانری و حیات تانریچاسیدیر. ياخشیلیقلار ائدر. دوْغولاجاق اۇشاقلاری تعیین ائدر. اۆچ بۇينوزو واردیر. آغ ائلبیسئلیدیر. يئره قدر اۇزانان آغ، گۆموشدن ساچلاری واردیر. گؤرونوشو ياشلی دئيیل، اوْرتا ياشلیدیر. قۇش قێلیغینا بۆرونه بیلیر و قانادلی‌دیر. حیات آغاجی‌نین صاحبیدیر. اۇشاقلاری قوْرويار. يئر اۆزونه برکت پايلايار. اطرافینا ایشیق ساچار. بعضا قێزاراق اینسانلاری قوْرخودار. اۇشاغی اوْلمايانلار اوْنا قۇربان حصر ائدرلر. سمادا ياشايیر. بعضا يئر اۆزونه ائنیر. يانیندا بیر بۇغو (جئيران) و يا ظریف بیر مارال ایله بئتیمله‌نیر. حامیله قادینلاری و بالا حئیوانلاری قوْرويار. اۇماجی (اوْماجی، هوْممو، هۇمو، اۇمو، اێمی و يا مغوللارا اوْمیسی) کیمی خيالی وارلیقلار اؤزو طرفیندن گؤندریلیر. لاکین بۇنلارا قوْرخودوجو معنالار يۆکله‌نیر. اۇشاقلاری قوْرومادیغی ائولرده سێخلیقلا اۇشاق اؤلوملری ياشانار و بۇ تقدیرده اوْنا قارا اۇمای دئيه خطاب ائدیلر. بعضا هۇمای اوْلاراق دا آدلاندیریلار و هۆما کۇشو ایله بۆتؤو معنالار احتوا ائدر. تاسکیل اۇمای (کئل اۇمای) اوْلاراق آدلاندیریلدیغی دا اوْلار. آنجاق اۇزون ساچلاری اوْلدوغو دقته آلیندیغیندا بۇ وضعیتین زامان زامان بۆروندويو بیر گؤرونوش اوْلدوغو دئيیله بیلر. آيریجا اؤزونه اتحافن وئریلن تاسکیل اۇمای شکلینده‌کی بیر داغین وارلیغی‌دا بیلینمکده‌دیر. ماوی و آغ قۇش قێلیغینا گیره بیلر. آمّا خانیم آدلی يارادیجی رۇح ایله‌ده علاقه‌‌لیدیر.

(اۇم/اوْم) کؤکوندن تؤره‌میشدیر. اۆمید ائتمک، دیله‌مک، قوْرخوتماق کؤکوندن گلیر. ائتئن (پلاسئنتا) معناسینی دا ساخلايیر. قوْرويوجو، شفقتلی دئمکدیر. اۇماچ، هدف دئمکدیر. اوْمای سؤزجويو سئچمه، سئچکین معناسینا دا گلیر. اۇمای مغولجادا رحم معناسی دا داشیيیر. تۇنگوزجادا اوْموْ / اۇمو کؤکو يۇمورتا بۇراخما معناسی داشیيیر. کؤهنه تۆرکجه‌ده اۇما / اۇمات / اۇبات ياندیرماق، تۇنگوزجادا اوْماه / اۇماه و ياکوتچا اۇمای يانوار معناسی داشیيیر و اوْدلا اوْلان علاقه‌‌سینی‌ده اوْرتايا قوْيار.

اۇمای آنا اۇشاقلارین دا حمایه‌‌چیسی ایدی. "اۇرال-باتیر"، "آکبوزات" و باشقا ائپوْسلاردا خاطیرلانیر.

تۆرکلرده بیر ایلاهه اوْلاراق هۇماي قبول ائدیلمیشدی. اوْنو قادین کیمی تصور ائدیردیلر و سانیردیلار کی، بۇ خئیرخواه ایلاهه گؤی تانری‌نین زؤوجه‌سیدیر. اۇمايین گؤيده ياشادیغی گۆمان ائدیلیردی. حساب ائدیلیردی کی، اۇماي اینسانلارا شعاع ساچیر. بۇ شعاع اینسانین بدنینه داخیل اوْلور و اؤلنه‌دک اوْرادا قالیر. بۇ، بیر انرژی‌دیر. قدیم تۆرکلر هۇمايا ائو حئیوانلاریندان قۇربان کسمزدیلر. اوْنون اۆچون ات و سۆد يئمکلری بیشیرردیلر. قدیم تۆرک دؤولتلری‌نین سقوطو ایله هۇمای ایلاهه‌ده ترانسفوْرماسيايا اۇغرادی و ایندی آلتای تۆرکلرینده دوْغان قادینلارین و چاغالارین هامیسی ستاتوسوندا قالیب. دۆشونورلر کی، هۇمای آنا اوْلماسا، پیس رۇحلار گئدیب آنا بطنینده بئله اۇشاغا ضرر وۇرا بیلر.

میرعلی سیداوفون سؤزلرینه گؤره، حتی بعضی عابده‌لر گؤستریر کی، تۆرک خالقلاری آغاجی دوْغوم و اۇشاقلارین هامیسی اوْلان ایلاهه ایله بیرگه تصور ائتمیشلر. بۇ میفوْلوْژی باخیمدان طبیعی حالدیر. دۆنيا آغاجی بۆتون دۆنيانین، ائله‌جه‌ده يارادیجیسی، هامیسی سايیلیرمیش. بئله اینام حؤکم سۆروردوسه، دئمه‌لی،اۇشاقلاری حمایه‌‌ ائدن ایلاهه، یعنی اۇمای طبیعی اوْلاراق آغاجلا قوْشا ياد ائدیلمه‌لی ایدی: “مشهور تۆرکوْلوْق رادلوْوون تۆرک خالقلاریندان توْپلادیغی آغیز ادبیاتی ماتئریاللاری اوْنا بئله بیر فیکیر يۆروتمه‌يه ایمکان وئرمیشدیر کی،تۆرک خالقلاری‌نین شیفاهی ادبیاتیندا ایلاهه اۇمايلا آغاج همیشه قوْشا خاطیرلانمیشدیر و بۇ حال 19-جۇ عصرین سوْنو – ایگیرمی عصرین اوللرینه قدر داوام ائتمیشدیر. عالیمین سیبیر و آلتای تۆرکلریندن توْپلادیغی ماتئریاللاردا دئيیلیر: بیز ایلکین آتامیز اۆلگندن تؤره‌دیگیمیز زامان بۇ ایکی چايین آغاجی دا اۇمای ایله برابر گؤيدن ائنمیشدیر.”

• آذربایجان جۆمهۇریتی تۆرکجه‌سی ویکی‌پدیاسی‌نین ایشلدنلری طرفیندن یارانمیش«Umay»، مقاله‌سیندن گؤتورولوبدور. (۲۱ اوْکتوبر ۲۰۱۷ میلادی تاریخینده یوْخلانیلیبدیر).