Bootes
Carta celeste de la constelación Bootes na qu'apaecen les sos principales estrelles.
Nomenclatura
Nome en llatín	Bootes
Xenitivu	Bootis
Abreviatura	Boo
Descripción
Introducida por	Conocida dende l'Antigüedá
Superficie	906,8 graos cuadraos 2,198 % (posición 13)
Ascensión reuta	Ente 13 h 35,82 m y 15 h 49,46 m
Declinación	Ente 7,36° y 55,04°
Visibilidá	Completa: Ente 35° S y 90° N Parcial: Ente 82° S y 35° S
Númberu d'estrelles	144 (mv < 6,5)
Estrella más brillante	Arturo (mv -0,05)
Oxetos Messier	Nengunu
Oxetos NGC	289
Oxetos Caldwell	1
Lluvies de meteoros	4 agües Boótidas de xunu Cuadrántidas Lambda Boótidas Nu Boótidas
Constelaciones colindantes	7 constelaciones Coma Berenices Corona Borealis Draco Hercules Serpens Ursa Major Virgo
Meyor mes pa ver la constelación Hora llocal: 21:00
Mes	Xunu
[editar datos en Wikidata]

Bootes ye una de les 88 constelaciones modernes y yera una de les 48 constelaciones llistaes por Ptolomeo. Bootes paez ser una figura humana grande, mirando escontra la sietestrellu.

Arturo (α Bootis) ye la estrella más brillosa de la constelación y la tercera más brillosa del cielu nocherniegu. Ye una xigante naranxa que'l so radiu ye 26 vegaes más grande que'l radiu solar; distante 36,7 años lluz del sistema solar, ye la segunda estrella xigante más cercana al sistema solar dempués de Pólux (β Geminorum). La velocidá relativa d'Arturo respeuto al Sol según la so baxa metalicidá —aproximao un 28% de la solar—, suxuren que pue ser una estrella vieya de Población II y un miembru del discu gruesu galácticu.^[1][2]

Dempués d'Arturo, Nekkar (β Bootis) ye la estrella más brillosa de Bootes, una xigante mariella de tipu espectral G8III con un diámetru 19 vegaes más grande que'l del Sol. Ye una fonte de rayos X y presenta una actividá cromosférica similar a la solar.^[3] La tercer estrella en rellumu de Bootes ye η Bootis, conocida como Mufrid, una subxigante mariella y binaria espectroscópica^[4] distante 37 años lluz.

Izar (ε Bootis), una de les estrelles binaries más belles del cielu, foi llamada Pulcherrima («la más bella») pol astrónomu Friedrich Georg Wilhelm von Struve al reparar el formosu contraste ente los dos componentes. Ta constituyida por una xigante lluminosa anaranxada y una estrella blanca de la secuencia principal que'l so periodu orbital ye de más de 1000 años.^[5]

λ Bootis, tamién nesta constelación, ye una estrella químicamente peculiar para que la so composición anómala inda güei nun esiste una clara esplicación. Mientres les capes esteriores de la estrella tán emprobecíes en metales como cromu, bariu, níquel y titaniu, el conteníu d'otros elementos ye normal.^[6]

Otra estrella d'interés ye 44 Bootis (i Bootis), sistema estelar triple onde dos de les sos componentes —una d'elles una nana mariella menos lluminosa que'l Sol— constitúin una binaria de contautu, esto ye, tán tan próximes ente sigo que comparten la fotosfera, anque caúna d'elles tenga un nucleu estremáu. Mover nuna órbita circular que completen cada 6,427 hores.^[7]

Delles estrelles de la constelación alluguen sistemes planetarios. La más brillosa ye τ Bootis, estrella binaria con un planeta de tipu «Xúpiter caliente» que xira en redol a la componente principal.^[8] Otru sistema notable ye'l de HD 141399, estrella de tipu K0 más masiva que'l Sol que tien cuatro planetes.^[9] HD 128311 ye una nana naranxa con dos planetes separaos 1,1 y 1,8 ua al respeutive de la estrella.^[10] Per otra parte, CE Bootis ye una nana colorada cercana orbitada por un sistema formáu por, siquier, dos nanes marrones. El periodu orbital del par de nanes marrones alredor de CE Bootis ye d'aproximao 500 años.^[11] Coles mesmes, una estrella de tipu G2V bien asemeyáu al Sol, HP Bootis, ta tamién venceyada gravitacionalmente a dos nanes marrones.^[12]

Bootes contién el cúmulu globular NGC 5466, de magnitú visual 9,1 y con un diámetru de 11 minutos d'arcu. Hai tamién dos galaxia brillosos, NGC 5248, miembru del Cúmulu de Virgo y distante cincuenta millones d'años lluz de la Tierra, y NGC 5676. Coles mesmes, nesta constelación atopa'l Vacíu de Bootes o Gran Vacíu, xigantesca rexón del espaciu con bien poques galaxes. El so centru atopar a 700 millones d'años lluz de nós.^[13]

• α Bootis (Arturo o Arcturus), con magnitú -0,04, ye la tercer estrella más brillosa nel firmamentu. Ye una xigante naranxa a 37 años lluz de distancia que'l so diámetru ye 25 vegaes mayor que'l del Sol.
• β Bootis (Nekkar), xigante mariella de magnitú 3,49 a 219 años lluz de distancia de la Tierra.
• γ Bootis (Seginus o Ceginus), variable Delta Scuti de magnitú 3,04.
• δ Bootis (Princeps) xigante mariella al igual que Nekkar, pero a la metá de distancia qu'ésta.
• ε Bootis (Izar o Pulcherrima), asitiada 10º al norte d'Arturo, ye una estrella binaria que la so componente principal ye una xigante mariellu-naranxa. Con magnitú 2,35 ye la segunda más brillosa de la constelación.
• ζ Bootis, estrella binaria que les sos componentes mover nuna órbita bien escéntrica.
• η Bootis (Mufrid), tercer estrella más brillosa de la constelación con magnitú 2,68, ye una subxigante mariella.
• θ Bootis (Asellus Primus), nana mariella más caliente que'l Sol a 47 años lluz.
• ι Bootis (Asellus Secundus), estrella doble que les sos componentes, separaes 38,6 segundos d'arcu, pueden resolvese con prismásticos.
• κ Bootis (Asellus Tertius), estrella binaria coles sos componentes separaes 13,4 segundos d'arcu; puede resolvese con un pequeñu telescopiu.
• λ Bootis, estrella químicamente peculiar con conteníos anómalos de ciertos elementos; da nome a un grupu denomináu estrelles Lambda Bootis.
• μ Bootis (Alkalurops), estrella doble coles sos componentes separaes 108 segundos d'arcu; una de les componentes ye de la mesma una estrella binaria.
• ν Bootis ye una denominación de Bayer compartida por dos estrelles: ν¹ Bootis, xigante naranxa, y ν² Bootis, estrella binaria blanca. Dambes tienen igual magnitú, 5,02.
• ξ Bootis, a 22 años lluz de distancia, estrella binaria amplia con un periodu orbital de 152 años.
• π Bootis, estrella doble que les sos componentes blancu-azulaes tán dixebraes 5,8 segundos d'arcu.
• ρ Bootis, xigante naranxa a 149 años lluz.
• σ Bootis, estrella blancu-mariella alredor de la cual detectóse un discu de polvu caliente similar al de Vega.
• τ Bootis, sistema estelar con un planeta estrasolar.
• ψ Bootis, xigante naranxa de magnitú 4,52.
• 2 Bootis, xigante mariella de magnitú 5,63.
• 12 Bootis (d Bootis), estrella binaria de magnitú 4,82 que les sos dos componentes, dixebraes apenes 1 segundu d'arcu, son dos subgigantes blancu-marielles.
• 18 Bootis, subxigante blancu-mariella de magnitú 5,40.
• 24 Bootis (g Bootis), estrella del discu gruesu de baxa metalicidá.
• 33 Bootis, estrella blanca de magnitú 5,40.
• 38 Bootis (Merga), subxigante de magnitú 4,77.
• 44 Bootis (i Bootis), sistema estelar triple, que les sos componentes B y C formen una binaria de contautu y una variable W Ursae Majoris.
• 45 Bootis (c Bootis), estrella blancu-mariella a 64 años lluz de distancia.
• W Bootis (34 Bootis), xigante colorada y variable semirregular que'l so rellumu varia ente magnitú +4,73 y +5,40.
• RX Bootis, xigante colorada onde se detectó un máser de vapor d'agua.
• AD Bootis y CV Bootis, binaries eclipsantes; la primera ta compuesta por dos estrelles de tipu F y la segunda por dos nanes marielles.
• AR Bootis, binaria de contautu y variable W Ursae Majoris.
• BP Bootis, estrella Bp de magnitú 5,49.
• BY Bootis, xigante colorada y variable irregular que'l so rellumu varia ente magnitú 4,98 y 5,33.
• CE Bootis y HP Bootis, la primera una nana colorada y la segunda una nana mariella, dambes orbitadas por nanes marrones.
• DE Bootis, binaria espectroscópica apoderada por una nana naranxa.
• GU Bootis, binaria eclipsante que les sos componentes son estrelles de baxa masa.
• HD 128311 (HN Bootis), nana naranxa con dos planetes estrasolares.
• Gliese 526 y Gliese 552, nanes coloraes; la primera, a 17,7 años lluz del Sistema Solar, ye la más cercana d'esta constelación.
• TVLM513-46546, nana colorada de bien baxa masa con una mancha estelar que cubre la metá de la so superficie.

• NGC 5466. AR: 14h 05m 30.0s Dec: +28°32'00" (Dómina 2000). Cúmulu globular que visualmente alcuéntrase 9º al noroeste d'Arturo, cerca de M3 en Canes Venatici. Atopar a 51 800 años lluz de la Tierra.
• NGC 5248. AR: 13h 37m 30.0s Dec: +08°53'00" (Dómina 2000). Galaxa espiral que puede reparase 10º al sur d'Arturo. Ye una galaxa con biltu estelar d'estructura complexa.^[14]
• NGC 5676, galaxa acentuadamente asimétrica y que los sos brazos espirales del llau sur ufierten una apariencia caótica.
• Bootes I, galaxa nana miembru del Grupu Llocal.
• El vacíu de Bootes o'l Gran Vacíu. Xigantesca y cuasiesférica rexón del espaciu que contién bien poques galaxes. Con un diámetru de 330 millones d'años lluz,^[15] o un volume de cuasi 236 000 Mpc³, el vacíu de Bootes ye unu de los vacíos más grandes que se conocen nel universu.

Esautamente quién yera Bootes nun ta claro, y esisten munches versiones de la so historia:

• Filomeleo, fíu de Deméter y Yasonte, primer llabrador del mundu según los griegos.^{[ensin referencies]}

• Árcade, fíu de Calisto y Zeus y nietu de Licaón, que convidó a Zeus a una llacuada y sirviólu al so propiu nietu como alimentu. El dios recompunxo'l cuerpu de Arcade y convertir n'estrellar pero según otra versión dempués de recomponelo dar a criar a un cabreru y castigó al güelu convirtiéndolo en llobu (Lupus) y amburando la so casona.

• Un llabrador que remanó los gües na constelación sietestrellu utilizando los sos dos perros Chara y Asterión (de la constelación Canes Venatici). Los gües fueron arreyaos a la exa polar y tan l'acción de Bootes caltuvo los cielos na rotación constante.^{[ensin referencies]}

• L'inventor del aráu lo que complació tanto a Ceres, la diosa de l'agricultura quien pidió a Xúpiter dar a Bootes una instalación fixa permanente nos cielos como un pagu pa faer esto.^{[ensin referencies]}

• Icario, qu'aprendiera'l cultivu de la vide del dios Dioniso. Icario convidó a los sos amigos a probalo. Estos bebieron demasiáu y espertáronse la mañana siguiente con tal malestar que supunxeron que Icario tratara d'envelenalos y por esto foi asesináu. Dioniso asitió a Icario nes estrelles pa honralo.

• Eratóstenes: Catasterismos (Καταστερισμοί).
  • 8: El Boyero, Bootes o Artofílace (Βοώτης, Ἀρκτοφύλαξ; Boōtēs, Arctóphy̆lax): Arques o Icario d'Atenes.
    • Testu llatín en Google Books; facsímil electrónicu.
      • Testu griegu n'Internet Archive; facsímil electrónicu.
• Higino: Astronomía poética (Astronomica).
  • 4: Boyero.
    • Testu inglés nel sitio Theoi; trad. de 1960 de Mary Grant.
      • Testu llatín.

• Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Bootes.