For faster navigation, this Iframe is preloading the Wikiwand page for Romance navarro.

Romance navarro

Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
Romance navarro

Situación respecto a l'aragonés medieval
Localización cheografica
Territorios Sud y este d'o
Reino de Navarra
Sociolochía
Vitalidat Desapareixiu
Literatura
Escritors principals García d'Eugui
Rasgos dialectals Occidentals

Se dice romance navarro a las formas d'o romance navarro-aragonés que se charraban en o sud y este de Navarra. No existiba deseparación neta entre o navarro y l'aragonés. As denominacions d'aragonés, navarro y riojano no responden a diferencias reals que existisen en una mesma epoca, (podeban estar mas grans con una comarca dentro de una mesma rechión), responden a las diferents historias linguisticas d'o romance en ixos reinos u rechions como consecuencia de diferent historia politica. Existiban diferents trazas d'escribir, como consecuencia que a Ilesia Catolica perdió lo monopolio d'a escriptura y lo prenioron as dos monarquías, navarra y aragonesa.

Denominación

[editar | modificar o codigo]

O mesmo "Fuero de Navarra" fa referencia a lo luengache en o que ye escrito, y preveyen a situación en a que fuesse rey ombre de otra tierra o de estranio logar o de estranio lengoage. Una denominación que se documenta en os mesmos textos en romanz ye a de lengoage de Navarra. Lo veyemos por eixemplo en as "Corz d'Olit de 1329:

públicos instrumentes...en lengoaje françes..a fin que los dichos seynnores rey e reyna los entendiessen. Et cada uno ovies uno en françes e otro en lengoage de Navarra

Tamién en 1344 Pedro de Laquidáin, escribano de Pamplona, fació una traducción d'o Fuero de Chaca y escribió:

pro Domina Regina, in ydiomate Navarre, dimittendo totidem spacium in libro pro trasferendo dictos foros in ydioma gallicanum.

En l'acta de coronación de Carlos II de Navarra en l'anyo 1350 escriben en latín:

quadam scedula scripta in ydiomate terre, prius palam et publice alta uoce por Pascasium Petri de Sangossa, notarium infrascriptum, lecta

Y en l'acta de coronación de Carlos III de Navarra en l'anyo 1390 repite a mesma formula y se leye In ydiomate Navarre terre.

Ortografía

[editar | modificar o codigo]
  • Lo diftongo -ua- s'escribiba -oa-: coal, coatro, jegoa.
  • Los fonemas palatals ny y ll se representaban con una I debant (-in-, -ill-, -yll-): castieyllo, castieillo, sieillo.
  • Mayor tendencia a perder a -e final:
    • Etxe (etxa- en composicion) Berri ("Casa nueva" en basco) > Exavierre (1091) > Xavier, (y atras variants dende 1102)
    • Sindembargo, igual que en o fuero de Teruel, no se produciba en os adverbios remataus en -ment porque i yera una -t- entre meyo: -MENTE > -mentre
  • No se rechistran evolucions d'a -LL- enta -t-, -ch-, ecetra...de tipo che vaqueira
  • Se conserva o grupo latino -MB-, que en aragonés y burgalés evoluciona enta -m-
  • Dende mitat d'o sieglo XIII bi ha un predominio absoluto d'a solución -KT- > -ch- y -ULT- > -ch-,[1]
    • FACTU > fecho, deixando de predominar a solución -it-.
    • DIRECTU > drecho.
    • MULTU > mucho.

Morfolochía

[editar | modificar o codigo]

O demostrativo masclino singular ye esti u aquesti en cuenta d'estar est(e) u aquest(e), coincidindo n'esto con l'aragonés d'as comunidaz aragonesas, (se i documenta en la versión romance d'o Fuero y encara en textos de lo S XV y no ye estranio porque os navarros intervinioron en a repoblación d'ista aria), y con o riojano. En os documentos d'o Monesterio d'Irache se documenta esti pero no aquesti.

O texto mes antigo conoixiu en romance navarro seguntes P. Moret ye a concesión d'o Fuero de Chaca en 1171 a os pobladors d'o Pueyo de Castillón de Sangüesa por parte de Sancho lo Sabio:

esta población fago a pró, é a salvamiento de mio regno, en el Puyo de Castillón sobre Sangüesa, é del Puyo é de los otros logares que lis ei dado por términos. E dó, a mios pobladores de Castillon, franqueza que qoal se quisiere mercadería, trayan en todo mi regno, non den peage ni en tierra ni en mar. E dolis franqueza que lures ganados pascan é vayan por todo mi regno, foras en los vedados de los caballos

Pervivencias

[editar | modificar o codigo]

Igual que en Cinco Villas y en cheneral en tota a provincia de Zaragoza, bi n'ha muitos residuos lexicos. Ye de destacar:

  • En a redolada d'Eslava a chent viella emplegaba de choven a desinencia -i pa a primera persona d'o present d'os imperfectos igual como en ansotano.
  • O navarrismo mas estendillau, ye l'antroponimo Xabier, adaptau a muitas luengas romances occidentals y chermanicas.
  • En o dreito foral navarro encara existe o termino dominio concellar.
  • Ye posible que o chentilicio Salacenco d'os habitadors d'a Val de Sarasaz siga d'orichen navarro-aragonés, como a pervivencia d'a denominación de Selva d'Irati, que en castellano sería bosque porque perdió l'uso de selva pa ista clase de formación vechetal dende antigo.
  • Son notables os residuos como fartar-se, fastiar-se, forcallo, ginebro, ginebral, ajada, rujiar.[1]

Referencias

[editar | modificar o codigo]
  1. 1,0 1,1 (es) Rafael Lapesa: Historia de la lengua española. Editorial Gredos. 1981, pp 248-249, p 481.

Bibliografía

[editar | modificar o codigo]


Variants medievals d'o navarro-aragonés
Aragonés medieval de l'Alto Aragón | Aragonés d'as comunidatz aragonesas | Aragonés d'as Comarcas Churras | Aragonés d'a val d'Ebro | Chudeoaragonés | Navarro | Riojano | Scripta aragonesa (stándard)
{{bottomLinkPreText}} {{bottomLinkText}}
Romance navarro
Listen to this article

This browser is not supported by Wikiwand :(
Wikiwand requires a browser with modern capabilities in order to provide you with the best reading experience.
Please download and use one of the following browsers:

This article was just edited, click to reload
This article has been deleted on Wikipedia (Why?)

Back to homepage

Please click Add in the dialog above
Please click Allow in the top-left corner,
then click Install Now in the dialog
Please click Open in the download dialog,
then click Install
Please click the "Downloads" icon in the Safari toolbar, open the first download in the list,
then click Install
{{::$root.activation.text}}

Install Wikiwand

Install on Chrome Install on Firefox
Don't forget to rate us

Tell your friends about Wikiwand!

Gmail Facebook Twitter Link

Enjoying Wikiwand?

Tell your friends and spread the love:
Share on Gmail Share on Facebook Share on Twitter Share on Buffer

Our magic isn't perfect

You can help our automatic cover photo selection by reporting an unsuitable photo.

This photo is visually disturbing This photo is not a good choice

Thank you for helping!


Your input will affect cover photo selection, along with input from other users.

X

Get ready for Wikiwand 2.0 🎉! the new version arrives on September 1st! Don't want to wait?