Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.

Iste articlo ye sobre una unidat derivata de fuerza d'o Sistema Internacional d'Unidaz. Ta atros usos se veiga Newton.

O newton^[3] ye una unidat derivata de fuerza d'o Sistema Internacional d'Unidaz (SI). O suyo simbolo ye N y recibió lo suyo nombre en honor d'Isaac Newton, en reconoiximiento a los suyos treballos en mecanica clasica. Fue emplegato por primera vegata arredol de l'anyo 1904, pero no estió dica 1948 cuan o newton fue adoptato oficialment por a Conferencia Cheneral de Pesos y Mesuras (CGPM) como nombre ta la unidat de fuerza mks.^[4]

O newton ye a unidat de fuerza d'o SI, ye una unidat derivata ya que se define en función d'atras unidaz. Un newton ye igual a la cantidat de fuerza necesaria en o vueito^[5] ta dar a una masa d'un quilogramo una acceleración d'un metro por segundo cada segundo.^[6]

Isto se puet exprisar matematicament como:

${\displaystyle \mathrm {1\,N=1\,{\frac {\mathrm {kg} \cdot \mathrm {m} }{s^{2)))) }$

Ya que o peso ye una mesura d'a fuerza entre dos obchectos debita a la gravedat, o newton ye tamién una mesura d'o peso, valida en un punto dato.^[7] Una masa d'un kilogramo tien un peso d'alto u baixo 9,81 newtons. A leyenda diz que Isaac Newton s'inspiró en a caita d'una mazana ta desembolicar a suya teoría d'a gravitación y por una coincidencia curiosa o peso d'una mazana chicota ye alto u baixo un newton: un obchecto d'una masa de 101,94 gramos pesa 1 newton en a superficie d'a Tierra.^[8]

En o luengache común, no cientifico, gosa confundir-se a masa, que se mesura en kilogramos, con o peso, que s'ha de mesurar en newtons. Sabendo que una masa d'un kilogramo pesa alto u baixo 10 N en a superficie d'a Tierra (9,81 N ye a valor que s'emplega por un regular si se considera que l'acceleración d'a gravedat, g, ye de 9,81 m/s²), se puet admitir que 1 kilogramo-fuerza ye alto u baixo equivalent a 10 N.

• 1 N ye a fuerza d'a grabedat d'a Tierra sobre un obchecto con una masa d'alto u baixo 102 g (como una chicota mazana).
• Ye habitual veyer fuerzas exprisatas en kilonewtons u kN, en que 1 kN = 1.000 N.
• A potencia d'a mosegada d'os animals se puet exprisar en newtons:
  • Se calcula que a variella de l'alosaurios podeba fer una fuerza d'entre 805 y 2.148 N. Manimenos, o cranio yera prou fuerte como ta resistir bels 55.500 N de fuerza vertical contra os dients, de traza que ye muit probable que iste dinosauro aprofeitase a fuerza d'o cranio ta matar y minchar as suyas presas.
  • Os aligators pueden fer una fuerza de mosegada d'alto u baixo 13.000 N.
  • Os lions pueden mosegar con una fuerza de bels 4.167 N, y os leopardos con una fuerza de bels 2.268 N.
• Os codetes acceleradors solidos d'os trasbordadors espacials proporcionan una fuerza de 12.500.000 N cadagún mientres o lanzamiento, cosa que representa o 83% d'a empenta total necesario ta o lanzamiento.
• O motor d'a sonda espacial Mariner 4, a primera en sobrevolar o planeta Marte con exito,^[9][10] feba una fuerza d'empenta de 222 N.
• A primera etapa d'o codete Saturn V feba una fuerza d'empenta de mas de 34 millons de newtons. A segunda etapa, d'atra man, teneba una fuerza d'empenta de 5,1 millons de newtons, y a tercera etapa 1,0001 millons de newtons.

• 
  Mariner 4 (222 N)
• 
  Allosaurio (805-2.148 N)
• 
  Liona (4.167 N)
• 
  Primera etapa d'o codete Saturn V (34.000.000 N)

A sobén os kilonewtons se fan servir ta reflectar a valura de subchección de seguridat de ganchos, y atras ainas d'a industria d'a construcción.^[11] Tamién s'emplega en as especificacions d'o equipamiento d'alpinismo. Se pueden anunciar en KN (kilonewtons) tanto a carga de treballo segura en referencia a la tensión mecanica y a tensión tallant.

1 kN equibale a una carga de 101,97162 kilogramos, pero multiplicar a valor en kilonewtons por 100 tamién ye un buen metodo de calculo.^[4]

• Dinamometro, un instrumento de mesura utilizato en a industria ta mesurar a fuerza.
• Joule, una unidat d'enerchía que mesura a cantidat de treballo feito por una fuerza d'un newton a lo largo d'un metro.
• Magnitud fisica
• Pascal, una unidat de presión equivalent a un newton por metro cuadrato.
• Sistema Internacional d'Unidaz (SI)

• (ca) Web sobre a vida d'Isaac Newton, con información y problemas practicos sobre a unidat de mesura
• (ca) prencipals unidaz de mesura d'o Sistema Internacional
• (en)(fr) Web d'a Conferencia Cheneral de Pesos y Mesuras
• (en) Definición de Newton en NationMaster, a on que da equivalencias con atras unidaz.
• (en) Definición de Newton en a Enciclopedia Britanica.