Xenophanes
Xenophanes in Thomas Stanley se History of Philosophy
Gebore	ca. 570 v.C. Colophon, Ionië
Oorlede	ca. 475 v.C.
Vakgebied	Epistemologie, fisika, waarheid, satire
Bekend vir	elegiese gedigte, jambe, waterbronne op aarde
Beïnvloed deur	Ioniese skool
Invloed op	Parmenides, Zenon van Elea, Christelike apologetiek, Karl Popper

Xenophanes (Oudgrieks: Ξενοφάνης ὁ Κολοφώνιος [ksenopʰánɛːs ho kolopʰɔ̌ːnios]; Colophon, 570 v.C. - ongeveer 475 v.C.) was 'n Griekse filosoof en digter. Betroubare inligting oor sy lewe is skaars. Hy vlug vroeg uit sy geboortedorp na Sisilië, vanweë die Persiese invalle wat sy land destyds teister. Van Sisilië verhuis hy na Magna Graecia, waar hy 'n filosoof word in die skool van Pythagoras. Hier beleef hy aansienlike vryhede, en redeneer teen die doktrines van Epimenides, Thales en Pythagoras. Uiteindelik vestig hy homself in Elea in Suid-Italië, waar hy in ongeveer 475 v.C. sterf.

Xenophanes lei van die vroegste kritiek teen die Griekse politeïsme.

Xenophanes maak die volgende uitlating:

"Homerus en Hesiodus het aan die gode alle dinge toegeskryf wat skandelik en verkeerd is vir sterflinge naamlik diefstal, owerspel en leuens." "Die sterflinge meen dat die gode verwek word in die beeld van mense... ja, as osse en perde en leeus hande gehad het en kunswerke kon skep, soos mense, sou die perde die gode as perde afbeeld het en die osse daarenteen hul gode as osse."

Xenophanes stel dus dat die mense nooit iets verseker van gode kan weet nie. Xenophanes kan daarmee beskou word as die eerste agnostikus.

Maar hy voeg daaraan toe: "Die gode het egter nie vanaf die begin alles aan die sterflinge geopenbaar nie, maar mettertyd vind die mens in sy soeke iets meer uit."

Veral die laatste deel van hierdie sin is belangrik, omdat hy daarmee die grondslag lê vir die empiriese wetenskap. Hy laat die gode alleen vir wat hul is of kan wees nie, omdat die mens tog nie meer oor hulle kan weet nie, maar doen 'n oproep op die verwerwing van kennis deur empiriese ondersoek soos dit sedertdien in die natuurwetenskap gebruiklik geword het.

Die empirisme van Xenophanes is vir sy tyd buitengewoon vernuwend. Want daarmee formuleer hy vir die eerste keer 'n metode tot die verwerwing van kennis wat nie, soos in sy tyd gebruiklik, gebaseerd is op openbaring of sienerskap en alleen toeganklik is vir priesters, profete en ander ingewydes of uitverkorenes nie. Die kennis waarop Xenophanes dui is deur iedereen verwerfbaar deur die gebruik van korrekte metodes. Hier ontstaan dus ook die onderskeid tussen natuurlike en bonatuurlike kennis. Xenophanes verwerp alle bonatuurlike kennis.

Thales van Milete formuleer as eerste westerse filosoof die beginsel van die reduksionisme. Die reduksionisme van Thales en die empirisme van Xenophanes vorm saam die metodologiese grondslag van die natuurwetenskap.

Xenophanes maak in van sy argumente ook gebruik van die meteorologie, en vergelyk van die Griekse gode met weerverskynsels. Hiermee bou hy voort op die kosmologie van Anaximander. Volgens Xenophanes kan daar maar één hoogste wese bestaan: 'n alomteenwoordige God, wat identies is aan die wêreld. Agter die veelheid van die verskynsels is daar dus volgens hom één ewig, onveranderlike Syn. Die onveranderlike Syn is egter nie transendent (bo-sinnelik) nie, soos later by Plato nie, maar ingebed en aanwesig in hierdie werklikheid en daarmee selfs samewerkend. Die leerlinge van Xenophanes sou hierdie leer tot die uiterste gevolge uitbou. Mens vind die opvatting later ook weer by Baruch Spinoza wat beweer 'God en die natuur is één'. As oerelemente, waaruit alles voorkom is volgens Xenophanes aarde en water.

• Hierdie artikel is vertaal van die Nederlandse Wikipedia.

• Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Xenophanes.