Diocletianus
51ste Keiser van die Romeinse Ryk
Borsbeeld van Diocletianus met lourierkrans
Regeer	20 November 284 – 1 April 286 1 April 286 – 1 Mei 305 met Maximianus (vir 20 jare en 162 dae)
Volle naam	Caesar Gaius Aurelius Valerius Diocletianus Augustus
Gebore	c. 22 Desember 244; Salona, Illirië
Oorlede	3 Desember 311; Rome, Romeinse Ryk (op 66)
Begrawe	Paleis van Diocletianus, Split
Voorganger	Numerian
Opvolger	Constantius Chlorus en Galerius
Adellike huis	Konstantyn-dinastie
Eggenote	Prisca
Kinders	Valeria

Gaius Aurelius Valerius Diocletianus^[1] (c. 22 Desember 244^[2] – 3 Desember 311 n.C.^[3]), algemeen bekend as Diocletianus, was die 51ste Romeinse keiser van 284 tot 305 n.C..

Hy is gebore in 'n Illiriese familie van beskeie aansien in die Romeinse provinsie Dalmatia, maar het deur die range van die onlangse rykes opgang gemaak, om aangestel te word as kommandeur van keiser Carus. Na die sterftes van Carus en sy seun Numerianus tydens hul Persiese kampanje, is Diocletianus uitgeroep tot keiser. Die titel is ook opgeëis deur Carus se oorlewende seun, Carinus, maar Diocletianus het hom verslaan in die Slag van die Margus. Met sy bewindsname het Diocletianus die Krisis van die Derde Eeu beëindig. Hy het sy mede-offisier Maximianus as Augustus aangestel; sy senior medekeiser, in 285. Hy het sy mag verder afgewentel op 1 Maart 293, deur Galerius en Konstantius aan te stel as Caesars, effektief junior medekeisers. Onder hierdie "Tetrargie", of "bewind van vier", het elke keiser regeer oor 'n kwartdivisie van die ryk. In kampanjes teen Sarmatiese en Donouse stamme (285–90), die Alemanne (288), en usurpators in Egipte (297–98), het Diocletianus die ryk se grense beveilig en gesuiwer van bedreigings op sy mag. In 299, het hy onderhandelinge aangevoor met Sassanied-Persië, die ryk se tradisionele vyand, en dit geluk om 'n blywende en gunstige vrede te beding.

Diocletianus het die ryk se siviele en militêre dienste geskei en vergroot, en die ryk se provinsiale divisies herorganiseer, waardeur die grootste en mees burokratiese regering in die ryksgeskiedenis opgestel is. Hy het nuwe administratiewe sentra gevestig in Nikomedia, Mediolanum, Antiochië en Trier, nader aan die ryk se frontlinies as wat die tradisionele hoofstad te Rome was. Voortbouend op derde-eeuse tendense van absolutisme, het hy homself as outokraat geskik, en homself verhef bo die ryk se menigte met imponerende vorme van hofseremonie en argitektuur. Burokratiese en militêre groei, konstante kampanjes en bouprojekte het die staat se uitgawes verhoog en omvattende belastinghervorming genoodsaak. Vanaf minstens 297 n.C., is keiserlike belasting gestandaardiseer, meer billik saamgestel, en gehef teen oorwegend hoër koerse.

Diocletianus se planne was nie deurgaans suksesvol nie: die Edik op Maksimumpryse (301), sy poging om inflasie deur pryskontrole te beperk, was teenproduktief en is gou geïgnoreer. Alhoewel effektief tydens sy bewind, het Diocletianus se Tetrargiese stelsel na sy abdikasie in duie gestort, weens die meedingende dinastiese aansprake van Maxentius en Konstantyn, seuns van Maximianus en Konstantius respektiewelik. Die Diocletiaanse vervolging (303–11), die ryk se laaste, grootste en mees bloedige amptelike vervolging van Christene, het nie die ryk se Christengemeenskap uitgewis nie; inderdaad het die Christengeloof na 324 die ryk se verkose geloof geword onder die ryk se eerste Christenkeiser, Konstantyn.

Ten spyte van sy mislukkings, het Diocletianus se hervormings die struktuur van die Romeinse keiserregering fundamenteel verander, en meegedoen om die ryk ekonomies en militêr te stabiliseer. Dit het die ryk toegelaat om essensieel intakt te bly vir 'n verdere honderd jaar, terwyl dit in Diocletianus se jeug op die rand van ineenstorting was. Verswak deur siekte, het Diocletianus uit die keiserlike amp getree op 1 Mei 305 n.C., en die eerste Romeinse keiser geword om gewillig sy posisie te abdikeer. Hy het sy aftrede deurgebring in sy paleis op die Dalmasiese kus, waar hy sy groentetuine onderhou het. Sy paleis het uiteindelik die kern van die moderne stad Split geword.

• Lys van Romeinse keisers

• Swart, Marius J.: Nogtans leiers. Kaapstad: Nasou, 1969.